« Fransızca, çevresi genişleyen ancak merkezi Afrika’da kök salmakta olan konuşmacıları bir araya getiriyor. Yani bundan sonra, Frankofoni’nin geleceğine karar verecek olan Afrikalılardır.»
« Le français réunit des locuteurs dont le cercle s’élargit mais dont le centre s’enracine progressivement en Afrique. Ainsi, ce sont désormais les Africains qui décideront de l’avenir de la Francophonie. »
Giriş
Fransızca dünyada yaklaşık 300 milyon insan tarafından konuşulan ve bu alanda dünya dilleri arasında beşinci sırada olan evrensel bir dildir. Bunun kullanımının ve değerlerinin korunması felsefesiyle kurulmuş olan Uluslararası Frankofoni Örgütü (L’Organisation Internationale de la Francophonie- l’OIF) de dünya üzerinde çok geniş bir yetki alanına sahiptir. Bu haliyle OIF, Birleşmiş Milletler üye ülkelerinin üçte birinden fazlasını temsil etmekte ve 1998 yılından bu yana Birleşmiş Milletler’de diğer bölgesel örgütler gibi gözlemci örgüt statüsündedir. Aynı zamanda New York’ta daimi bir ofisi vardır. OIF’nin temel amaçları kriz çözümü, barış inşası ve bunu korumada işbirliğinin geliştirilmesidir (Fransız Avrupa ve Dış İlişkiler Bakanlığı Web Sitesi, 2020).
Frankofoni tarafından yapılan araştırmalara bakıldığında örgüt içerisinde en fazla temsil hakkının eski Fransız sömürgeleri olan Afrika devletlerinin olduğu gözlemlenmektedir. Bu ülkelerde Fransızca ya ilk ya da ikinci resmi dil statüsündedir. Fransızların kolonyal dönemde, büyük bir önemle yürüttükleri dil ve din asimilasyonu politikalarının bir sonucu olarak Afrika kıtasında Fransızca en çok konuşulan diller arasında ilk sıralardadır. Bu nedenle, bugün, Fransızca konuşan Fransızların sayısı, Fransızca konuşan Afrikalıların sayısından azdır. Fransa zamanında yürüttüğü asimilasyon politikalarını, günümüzde, Fransızcanın kıtada eğitim/öğretim dili olarak kullanılmasıyla devam ettirmektedir. Bu nedenle birçok yerel ve köklü dilin varlığına rağmen Fransızcanın önemini yitirmemesi ve kültürel değerlerinin korunması amacıyla farklı yöntemler benimsenmektedir. Dil temelinde inşa edilmiş bir hükümetler arası örgüt olarak Frankofoni’nin kurumsallaşma süreci ve faaliyetleri de karşılıklı iletişim kuran bir diplomatik yöntemdir. Her ne kadar örgütün Afrika ülkeleri dışında da birçok üyesi olsa da benimsediği misyon itibariyle hitap ettiği yer Afrika kıtasıdır.
Bu çalışmanın temel referans kaynakları Frankofoni Örgütü’nün yayınladığı resmi evraklardır. Bu noktada Türkçe literatürde konuyla ilgili çalışmanın yapılmadığını vurgulamak yerinde olacaktır. Türkiye’nin örgütle ilişkisinin olmaması ve doğrudan Türkiye’yi ilgilendiren bir yönünün bulunmaması bu eksikliğin sebebi olarak gösterilebilir. Ancak direkt bir bağ olmadan da Afrika kıtasını ilgilendiren her türlü siyasi, hukuki ve diplomatik girişimin takip edilmesi gerekmektedir. Zira Türkiye’nin Afrika politikalarının yelpazesi giderek genişlemekte ve Türkiye’deki Afrika çalışmalarının sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle çalışmanın temel motivasyonu konunun önemine dikkat çekmektir. Bu çalışma Uluslararası Frankofoni Örgütü’nün tarihsel gelişimini ele alarak halihazırdaki durumuyla ilgili bilgiler vermeyi amaçlamaktadır.
1.Örgütün Kurumsallaşma Süreci
Ortak bir dil olan Fransızcanın paylaşılması fikrine dayanan Frankofon birliği projesinin fikir babaları ülkelerinin bağımsızlık mücadelesinde ön plana çıkan Afrikalı siyasetçiler olmuştur. Senegal’in ilk devlet başkanı (1960-1980) Léopold Sédar Senghor, Tunus devlet başkanı (1957-1987) Habib Bourguiba, Nijer’in ilk devlet başkanı (1960-1974) Hamani Diori Fransızcayı halklar arasında dayanışma, kalkınma ve yakınlaşma hizmetine sunma fikrinde hemfikir olmuşlardır. Bu doğrultuda 20 Mart 1970 tarihinde Nijer’in başkenti Niamey’de, 21 ülkenin katılımıyla imzalanan antlaşma neticesinde ‘Kültür ve Teknik İşbirliği Ajansı (l’Agence de Coopération Culturelle et Technique (ACCT)’ kurulmuştur. Bu ajans günümüzdeki Uluslararası Frankofoni Örgütü (L’Organisation Internationale de la Francophonie- l’OIF)’nün temelini oluşturmaktadır. Yeni bir hükümetler arası örgüt olan bu ajansın temel amacı üyelerinin kültürlerini tanıtmak ve yaymak ve aralarındaki kültürel ve teknik iş birliğini artırmaktı. Bu amaç doğrultusunda hareket eden örgüt üyelerinin faaliyetleri sonucunda Kültür ve Teknik İşbirliği Ajansı 2005 yılında Uluslararası Frankofoni Örgütü ismini almıştır. Örgüt bu tarihe kadar kurumsal varlığını güçlendirmiş, modernize olmuş, ağlarını ve partnerlerini artırmış ve siyasi ve iş birliği eylemlerini zenginleştirmiştir (Organisation Internationale de la Francophonie-OIF Web Sitesi, 2020).
Örgüt her iki yılda farklı temalarla ve farklı şehirlerde devlet ve hükümet başkanları zirveleri düzenleyerek kurumsallaşmıştır. İlk zirve dönemin Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand’ın daveti üzerine 1986 yılında Paris’te yapılmıştır. 42 devletin temsil edildiği zirvede kalkınma, kültür ve iletişim endüstrileri, dil endüstrisi ve bilimsel araştırma ve teknolojik gelişme konuları ele alınmıştır. Bu tarihten sonra Frankofoni Zirveleri olarak anılmaya başlanan zirveler günümüze kadar toplam 17 kez toplanmıştır. Zirve yılları ve ev sahibi ülkeler şöyledir:
1987- Québec (Kanada), 1989- Dakar (Sénégal), 1991-Paris (Fransa), 1993- Grand-Baie (Maurice), 1995- Kotonu (Bénin), 1997- Hanoi (Vietnam), 1999 Moncton (Kanada), 2002- Beyrut (Lübnan), 2004- Vagadugu (Burkina Faso), 2006- Bükreş (Romanya), 2008- Québec (Kanada), 2010- Montreux (İsviçre), 2012- Kinşasa (RDC), 2014- Dakar (Sénégal), 2016- Antananarivo (Madagaskar), 2018-Erivan (Ermenistan).
1995 yılında Benin’de toplanan zirvede örgütün kilit taşı rolüyle genel sekreter seçme kararı alınmış ve 1997 Hanoi Zirvesi’nde ilk genel sekreter seçilmiştir. Frankofi’nin ilk genel sekreteri BM’nin 6. Genel Sekreteri olan Mısırlı diplomat Boutros Boutros-Ghali’dir. 2002 yılına kadar görevini sürdüren Ghali’nin yerine 2002 Beyrut Zirvesi’nde Senegal’in eski devlet başkanı Abdou Diouf seçilmiştir. Aynı zirvede Frankofoni’nin temel referans metni olan Frankofoni Antlaşması imzalanmıştır. Genel sekreter seçilen Abdou Diouf örgüte kültürel ve teknik ortaklığın yanında iki yeni iş birliği perspektifi getirmiştir: Siyasi eylemler ve kalkınma iş birliği. Böylece kültürel bir örgüt olarak kurulan Frankofoni siyasi bir zemine de oturtulmuştur. Barış, demokrasi, insan hakları, sürdürülebilir kalkınma ve dijital teknoloji alanlarında iş birliği yapılması hedeflenmiştir. 2005 yılında Antananarivo (Madagascar)’da yapılan zirvede Frankofoni Antlaşması revize edilmiş ve örgüt resmen Uluslararası Frankofoni Örgütü ismini alarak uluslararası sistemde tüzel kişiliğe sahip bir aktör olarak varlığını güçlendirmiştir.
2. Örgütün Üyeleri
Frankofoni Örgütü’nün günümüzde 54 tam, 7 yardımcı ve 27 gözlemci üyesi vardır. Toplam 88 üyeden oluşan örgüt başta Afrika kıtası olmak üzere Avrupa, Amerika ve Asya kıtalarında da faal durumdadır. 54 tam üyenin 29’unu Afrika ülkeleri oluşturmaktadır. Bu nedenle örgüt içerisinde belirleyici güçlerin Afrikalıların olduğunu iddia etmek yanlış olmayacaktır. Nitekim örgütün 2014’te yayınladığı La Langue Française dans Le Monde (Dünyadaki Fransız Dili) adlı raporun önsözünde şöyle bir ifadeye yer verilmiştir: « Fransızca, çevresi genişleyen ancak merkezi Afrika’da kök salmakta olan konuşmacıları bir araya getiriyor. Yani bundan sonra, Frankofoni’nin geleceğine karar verecek olan Afrikalılardır. » Örgütün üyeleri ise şu şekilde ifade edilmektedir:
Afrika kıtasındaki üyeler:
Benin, Burkina Faso, Burundi, Kamerun, Yeşil Burun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Komor Adaları, Kongo, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Fildişi Sahili, Cibuti, Mısır, Gabon, Gine, Ekvator Ginesi, Gine-Bissau, Madagaskar, Mali, Fas, Mauritius, Moritanya, Nijer, Ruanda, São Tomé ve Príncipe, Senegal, Seyşel Adaları, Çad, Togo, Tunus.
Örgütün diğer tam üyeleri:
Arnavutluk, Andora, Ermenistan, Belçika, Belçika/Wallonie, Bulgaristan, Kamboçya, Kanada, Kanada/New Brunswick, Kanada/Quebec, Dominik, Fransa, Yunanistan, Haiti, Laos, Lübnan, Lüksemburg, Kuzey Makedonya, Moldova, Monako, Romanya, Saint Lucia, İsviçre, Vanuatu ve Vietnam.
Yardımcı Üyeler:
Birleşik Arap Emirlikleri, Güney Kıbrıs, Gana, Katar, Kosova, Sırbistan ve Yeni Kaledonya.
Gözlemci Üyeler:
Arjantin, Avusturya, Bosna Hersek, Çek Cumhuriyeti, Dominik Cumhuriyeti, Estonya, Gambiya, Güney Kore, Gürcistan, Hırvatistan, Kanada / Ontario, Karadağ, Kosta Rika, Litvanya, Louisiana, Malta, Macaristan, Meksika, Mozambik, Polonya, Slovakya, Slovenya, Ukrayna, Tayland.
3. Örgütün Organları
3.1. Frankofoni Parlamenterler Meclisi (l’Assemblée Parlementaire de la Francophonie-APF)
Çok taraflı Frankofon iş birliğini uygulamak için OIF, Frankofoni Parlamenterler Meclisi ve örgütün yan kuruluşları ile birlikte sinerji içinde hareket etmektedir. Frankofoni Parlamenterler Meclisi Genel Kurul, Büro/Merkez ve dört komisyondan[1] oluşmaktadır. Bu kurumlar arasındaki koordinasyonu sağlayan kişiler ise meclis başkanı ve parlamento genel sekreteridir. Frankofoni Parlamenterler Meclisi, devlet ve hükümet başkanlarının belirlediği hedeflerin başarısına Frankofoni Genel Sekreteri ile katkıda bulunur. APF aynı zamanda üye ülkelerin parlamentoları arasında iş birliği ve dayanışma rolü oynar ve üye ülkelerde yapılan parlamento seçimlerini gözlemler. APF’nin mevcut başkanı 9 Temmuz 2019’da göreve gelen Fildişi Sahili Millet Meclisi başkanı Amadou Soumahoro’dur. APF’nin merkezi Paris’tedir.
3.2. Genel Sekreterlik
Frankofoni Örgütü’nün temel işleyişini ve organlar arası koordinasyonu sağlayan kurum genel sekreterliktir ve merkezi Paris’tedir. Frankofon sistemin kilit taşı olarak tasvir edilen genel sekreter örgütün resmi temsilcisidir. Genel sekreter devlet ve hükümet başkanları tarafından dört yıllığına seçilmektedir. Örgütün şu anki genel sekreteri Ruanda eski dış işleri bakanı Louise Mushikiwabo’dur. Örgütün 11-12 Ekim 2018’de Erivan’da yapılan 17. Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde seçilen Mushikiwabo, Ocak 2019’dan beri Frankofoni Örgütü’nü uluslararası arenada temsil etmektedir.
3.3. Frankofoni ile Ortaklığı Olan Kuruluşlar
TV5 MONDE, Uluslararası Fransızca Konuşan Belediye Başkanları Derneği (l’Association Internationale des Maires Francophones- AIMF), Frankofoni Üniversite Ajansı (l’Agence Universitaire de la Francophonie- AUF) ve Senghor Üniversitesi (l’Université Senghor) Frankofoni’nin doğrudan bağlantılı olduğu kuruluşlardır. Kurumların isimlerinden de anlaşılacağı üzere örgüt eğitim ve kültür alanında oldukça önemli adımlar atmaktadır. TV5 Monde uluslararası televizyon kanalıyla Frankofon ülkeler arasındaki kültürel çeşitlilik medya aracılığıyla dünyada tanıtılırken, Mısır’ın İskenderiye kentinde bulunan ve tamamen Fransızca eğitim veren Senghor Üniversitesi ile eğitim alanında bir marka oluşturulmaya çalışılmaktadır
4. Örgütün Amaçları
Üye devletlerin egemenliğine vurgu yapan Frankofoni örgütü aynı zamanda üyelerinin dil ve kültürlerine de saygı prensiplerini benimsemiştir. Aynı zamanda iç politika meselelerinde de tarafsız kalınması gerektiğinin altı çizilmektedir. Ortak bir dil olarak Fransızcanın korunması ve kültürel değerlerin sürdürülmesi objektifiyle varlık kazanan örgüt zaman içinde siyaset, sosyo-ekonomi, eğitim, hukuk gibi birçok alanda etkin olmuştur. 1970 yılından günümüze kadar yapılan her zirvede farklı temalar tartışılmış, yeni kararlar alınmış ve örgütün amaçları uluslararası konjonktüre uygun olarak revize edilmiştir. Bu bağlamda 2005 yılında güncellenen Frankofoni Şartı’na atfen örgütün amaçları şu şekilde sıralanabilir:
-Fransız dilinin, kültürel ve dilsel çeşitliliğin desteklenmesi,
-Barış ve demokrasinin tesis edilmesi ve geliştirilmesi,
-Eğitim, öğretim, yüksek öğrenim ve araştırmanın teşvik edilmesi,
-Sürdürülebilir kalkınma için ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi,
-Çatışmaların önlenmesi,
-Kriz yönetimi ve kriz çözümü,
-Hukukun üstünlüğünün ve insan haklarının tanınması,
-Kültürler ve medeniyetler diyaloğunun yoğunlaştırılması,
-Ekonomilerin büyümesi için çok taraflı işbirliğinin desteklenmesi,
-Frankofoni Zirveleri’nde alınan kararların hayata geçirilmesi.
Sonuç ve Değerlendirme
Uluslararası Frankofoni Örgütü, uluslararası hukukun tanımına uygun bir hükümetler arası örgüt olarak uluslararası sistemde yer edinmiştir. 2020 yılı itibariyle 50 yıllık bir tarihe sahip olan örgütün tam üyelerinin yarısından fazlası eski Fransız sömürgesi olan Afrika ülkeleridir. Dolayısıyla örgütün en etkin olduğu coğrafya Afrika’dır. OIF tarafından 2018 yılında yayınlanan raporda 2030 yılında Afrika’daki Frankofonların sayısının Avrupa, Amerika ve Asya kıtalarına oranla ciddi bir artış göstererek %50’yi aşacağı iddia edilmektedir. Bu oranın 2070 yılında %80’lere varacağı tahmin edilmektedir. Bu tahminlerin en büyük dayanağı kıtadaki nüfusun hızla artması ve eğitim öğretim alan kesimin genişlemesidir. Kendi dillerinin varlığına rağmen Fransızcanın ortak bir kültürel öge olarak benimsenmesi/benimsetilmesi Afrika ülkelerinin şahıslarına münhasır stratejiler benimsemek yerine taklit stratejilere başvurmalarına sebep olmaktadır. Frankofoni Örgütü her ne kadar dilsel çeşitliliğe vurgu yapsa da okullarda okutulan derslerin müfredatına kadar her alanda Fransızca kültürünün hakimiyeti mevzu bahistir. Elbette ki devletler arasında iş birliğini ve dayanışmayı vurgulayan, şeffaf, demokrasi ve hukuk değerlerini benimseyen, barışı amaçlayan, karşılıklı diyalogları geliştiren uluslararası örgütlenmeler günümüzün küresel dünyasında oldukça önem arz etmektedir. Ancak burada derin bir koloni dönemin bıraktığı bir miras ve sömürge ve sömürgeci devlet söz konusu olduğu için akıllara idealize edilmiş bir düzenden ziyade modern bir manda düzeni gelmektedir. Dolayısıyla söz konusu örgütün faaliyetlerinin yakından takip edilmesi, tarafların kazanç ve kayıplarının iyi analiz edilmesi ve uzun vadeli sonuçların önceden okunması büyük önem taşımaktadır. Sonuç olarak, bu çalışmada örgütün kurumsal yapısına değinilerek konu hakkında fikirler verilmiştir. 1970 yılından bu yana atılan somut adımlar, tarafların kazanımları ve gelecek politikalara değinilmemiştir. Bu bağlamda konuyla ilgili eksik kalan yerler hakkında yeni çalışmaların yapılmasının gerekli olduğu kanaatine varılmıştır.
Referanslar
Abdellaoui, Abdelkader (2019). « L’organisation Internationale de la Francophonie et la situation de la francophonie dans le monde », Kinésithérapie la Revue, Vol 19, p.14-19.
Frankofoni Nedir? (Qu’est-ce que la Francophonie?), http://www.axl.cefan.ulaval.ca/francophonie/francophonie.htm, (Erişim: 16.01.2020).
Fransız Avrupa ve Dış İlişkiler Bakanlığı Web Sitesi, La francophonie à l’ONU, https://onu.delegfrance.org/Celebrons-la-francophonie, (Erişim:19.01.2020).
Ménard, J.S., Uluslararası Frankofoni Örgütü Nedir? (L’Organisation internationale de la Francophonie, qu’est-ce que c’est?), https://www.cegepmontpetit.ca/static/uploaded/Files/Cegep/Centre%20de%20reference/Le%20francais%20saffiche/Valorisation/Chroniques/francophonie.pdf, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie, Frankofonie: 50 Yıllık Tarih (La Francophonie : 50 ans d’histoire), (çevrimiçi), https://www.francophonie.org/la-francophonie-50-ans-dhistoire-914, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie, 88 Eyalet ve Hükümet, (çevrimiçi), https://www.francophonie.org/88-etats-et-gouvernements-125, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie, OIF’nin 88 Eyalet ve Hükümetinin Üyelik Durumu ve Tarihi, (çevrimiçi), https://www.francophonie.org/88-etats-et-gouvernements-12, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie Raporu (2018). «La Langue Française dans Le Monde», http://observatoire.francophonie.org/2018/synthese.pdf, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie Raporu (2014). «La Langue Française dans Le Monde», http://observatoire.francophonie.org/wp-content/uploads/2016/03/Rapport-OIF-2014.pdf, (Erişim: 16.01.2020).
Organisation Internationale de la Francophonie (2005). Frankofoni Antlaşması, (Charte De La Francophonie), https://www.francophonie.org/sites/default/files/2019-09/charte_francophonie_antananarivo_2005.pdf, (Erişim: 16.01.2020).
[1] Kadın Parlamenterler Ağı, HIV / AIDS ile Mücadele Ağı, Sıtma ve Tüberküloz Ağı, Genç Parlamenterler Ağı ve Bölgesel Meclisler ( le Réseau des femmes parlementaires, le Réseau de lutte contre le VIH/Sida, le paludisme et la tuberculose, le Réseau des jeunes parlementaires et les assemblées régionales) Parlamenter Meclisi oluşturan komisyonlardır.
