Giriş:
Mağrip Birliği’nin başarısız olmasının temel sebeplerinden biri bölgenin en büyük iki ülkesi Cezayir ve Fas arasındaki sürekli gerginleşen ilişkilerdir. Bölgede siyasi ve ekonomik birliğin sağlanma hayalini zorlaştıran konuların başında iki ülke arasında ortaya çıkan ve diplomatik ilişkilerin kesilmesine sebep nedir, bunları iyi tahlil etmek gerekir. Ülkelerin bu buhrana karşı tutumları da ayrıntılı değerlendirilmelidir. Daha da önemlisi bunları siyasi olarak yakınlaştırabilecek çözüm yolunun araştırılmasıdır.
1.Diplomatik krizin tarihî arka planı:
İki ülkenin “Batı Sahra” meselesindeki doğrudan tutumu, aralarındaki siyasi ilişkilerin kötüleşmesinin ana nedenlerinden birisidir. Faslıların görüşüne göre Batı Sahra, tarihî olarak kendi topraklarının bir parçasıdır. Bu nedenle onu ilhak etme hakkına sahipti. Fakat Cezayir’e göre ise Batı Sahra şimdiki konumuna gelmeden önce İspanyol sömürgeciliğine tabi bir bölgeydi. Bu nedenle, Batı Sahra’yı yabancı işgalinden kurtarmak için (20 Mart 1973) yılında Polisario[1] Cephesi kurulmuştu[2]. Bu örgüt Fas’ın yardımı olsun veya olmasın özgürlük için kendi imkânlarıyla mücadele etmekteydi. Bunun için de İspanyolların çekilmelerinin ardından kaderini özgür ve adil referandum yoluyla belirlemeyi düşünüyordu[3].
1974’te Birleşmiş Milletler’in baskısı altında kalan İspanya, Batı Sahra bölgesinin kendi kaderini tayin hakkını en geç 1975 yılı Temmuz ayına kadar düzenlenecek halk referandumu ile belirleyecekti[4]. Aynı yıl, Fas Kralı II. Hasan, Fas radyo ve televizyonu aracılığıyla halkına 300.000’den fazla vatandaşın katılımıyla ıssız topraklara barışçıl bir yürüyüş yapmaları için bir davette bulundu[5]. Bunu yapmasındaki amaç Batı Sahra topraklarının kendilerine ait olduğunu teyit etmekti.
Yürüyüş planlandığı gibi gitmişti ve Fas tarafına göre hedefe ulaşılmıştı[6]. Cezayir ise takip edilen bu yolu reddedip, kendi kaderini tayin hakkı için Batı Sahra’da seçimlerin yapılması gerektiğini savunuyordu. Bu bölgede yaşayan halkın gerçek temsilcisi olarak gördüğü Polisario Cephesi’ne desteği tamdı[7]. Aynı yıl, 14 Kasım 1975 tarihinde Madrid’de bir araya gelen Fas ve Moritanya arasında Batı Sahra toprakları paylaşıldı. Anlaşmaya göre İspanyol işgal yıllarında Rio de Oro denen sömürgenin kuzeyi Fas’a, güneyi ise Moritanya’ya bırakıldı[8].
Madrid Anlaşmasına Göre Sahra Paylaşım Haritası 1975
Cezayir bu anlaşmaya itiraz etti ve İspanyol kuvvetlerinin resmi çıkışından bir gün önceye denk gelen 27 Şubat 1976 tarihinde Polisario Cephesi’nin Sahravi Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etmesine katkı sağladı. Hatta burayı bağımsız devlet olarak tanıdığını ilan etti[9]. Fas Krallığı’nın 1976 yılında komşusu Cezayir ile diplomatik ilişkilerini kesmesinin temel nedenlerinden birisi bu gelişmeye dayanır.
Polisario Cephesi, Moritanya’yı Fas ile yaptığı anlaşma kapsamında elde ettiği bölgeleri terk ettirmeyi başardı. Dahası 1984 yılında Batı Sahra’yı bağımsız bir cumhuriyet olarak tanıdı[10]. Cezayir ile Fas’ın ikili ilişkilerini kesmeleri dokuz yıl sürdü ve Suudi Arabistan Krallığı’nın arabuluculuğu ile 16 Mayıs 1988 günü iki ülke arasındaki ilişkilerin normale döndürülmesi için bir anlaşmanın imzalanması sağlandı[11].
Ancak iki ülke arasındaki ilişkilerin tesisi uzun sürmedi, zira 1994 yılında Marakeş kentindeki bombalamalar nedeniyle hızla yeniden gerginleşme sürecine girildi. Fas yönetimi bunun arkasında Cezayir devletinin oluğuna karar verip suçladı. Bu bombalamalar nedeniyle Rabat tarafı Cezayirlilerin Fas’a girişi için vize koydu ve daha önce gidenleri de sınır dışı etti. Cezayir devlet adamları, Marakeş’teki olaylarla hiçbir ilgisi bulunmadığını açıkladılar, bir taraftan da Faslılara misliyle davranıp vize uygulaması başlatıldı. Hatta daha önce gelmiş olanları sınır dışı ettiği gibi Fas Krallığı ile olan kara sınırlarını kapattı[12].
İki ülke, 1999 yılından sonra, özellikle Cezayir cumhurbaşkanının Fas Kralı II. Hasan’ın cenazesine katılmasının ardından tartışmalı noktaları aşılmaya çalışıldı. Ancak aralarındaki temel farklılıkların giderilmesi mümkün olmadı. Bunun nedeni yine, Fransız gazetesi Le Monde‘a göre, Batı Sahra meselesi üzerindeki ihtilafta ortaya çıkan yeni faktör. Gazeteye göre, Donald Trump’ın Batı Sahra’ya ilişkin açıklamada bulunması ve Fas’ın İsrail ile ilişkilerini normalleştirmesinden sonra, Fas’ın diplomatik yaklaşımı daha karmaşık hale geldi[13]. Örnek olarak, Polisario hareketinin genel sekreterinin tıbbi tedavi için İspanya’ya girişini müsaade edilmesi bu ülkeye de öfkeli tavır sergilemesini geciktirmedi. Aynı şekilde Batı Sahra ile ilgili anlaşmazlıklar nedeniyle Almanya ile de benzeri bir gergin davranışa girdi[14]
2.Cezayir ve Fas arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesinin sebepleri 24.07.2021
Fas’ın New York’taki Birleşmiş Milletler temsilcisi Ömer Hilal’in açıklamaları önemli bir gelişmeye sebep oldu. Bağlantısızlar Hareketi (13-14 Temmuz) delegeleri önündeki söz alması üzerine, Cezayir Dışişleri Bakanı’na “Batı Sahra’nın kendi kaderini tayin hakkı” konusundaki konuşmasıyla ilgili verdiği cevapta «hiç kimsenin cesur “kabile halkı” gibi kendi kaderini tayin hakkını hak etmediğini» söyledi[15]. Cezayir tarafı bunun üzerine Fas makamlarından resmi açıklama talep etti[16]. Bu olayın üzerinden geçen üç gün sonunda Cezayir yönetimi istişareler yapmak üzere 16 Temmuz 2021 günü Rabat’taki büyükelçisini çekti[17].
Karşısında Fas basını, Birleşmiş Milletler’deki Fas temsilcisinin sözlerinin aslında Cezayir Dışişleri Bakanı Ramazan Lamamra’nın provokasyonlarına bir cevaptan ibaret olduğunu açıkladı. Ayrıca orada sarf edilen sözlerin Fas’ın benimsediği bir siyasi görüş olmadığı da aktarıldı[18].
Birçok uluslararası web sitesinin[19] Fas’ın kullandığını aktardığı haberlerde İsrail casusluk programı “Pegasus”[20] nedeniyle iki ülke arasındaki meseleler daha da karmaşık hale geldi. Çeşitli kaynaklara göre Fas, 6000’den fazla Cezayirli siyasi ve medya figürünü gözetlemekteydi[21]. Bu hiç hesapta olmayan gelişme Cezayir tarafının bir güvenlik soruşturması açmasına sebep oldu[22]. Dışişleri Bakanlığı yaptığı açıklamada, bir bütün olarak insan güvenliğini hedef alan bu eyleme müsamaha gösterilmemesi gerektiğini vurguladı[23]. Fas Dışişleri Bakanı Nasır Burita ise bu iddiayı yalanladı[24].
Fas Kralı VI. Muhammed, tahta çıkışı günü münasebetiyle bir açıklama yaparak iki ülke arasında tansiyonu düşürmeye çalıştı ve Cezayir ile diyalog kurulması gerektiğini söyledi. Hatta Cezayir ile olan kapalı sınırları açmaya çağırdı. Zira iki ülke arasında sınır kapatmanın ağır sonuçları vardı. İki ülke halkını birleştiren iyi komşuluk ilişkileriyle çelişiyordu[25]. Dahası iki ülkeye zarar veren medya ve diplomatik gerilimlerden de üzüntü duyduğunu dile getirdi[26]. Fas’ın Birleşmiş Milletler büyükelçisi tarafından yapılan açıklama unutulacak gibi değildi. Cezayir yönetimi bu konuşmayı ileriye doğru bir kaçış olarak değerlendirdi ve Fas’ın ölümcül bu hata hakkında resmi bir açıklama yapılmadığını düşünerek çok fazla önemsemedi. Rabat tarafının resmi ve net bir özür beyan etmesini bekliyor.
Tüm bu meselelerin birikmesi, sonunda Cezayir ile Fas arasındaki diplomatik ilişkilerin uzun süreli kesilmesini beraberinde getiriyor. “Yüksek Güvenlik Konseyi” toplantısının ardından Cezayir Dışişleri Bakanı dile getirilen bazı noktalara dayanarak Fas ile 24 Ağustos 2021 gününden itibaren tüm diplomatik ilişkilerini keseceğini duyurdu[27]. Bu kararın doğrudan nedeni olan üç ana noktadan yapılan açıklama şu şekildedir:
- Fas temsilcisinin Birleşmiş Milletlerde yaptığı sorumsuz açıklamaya ilişkin resmi Fas makamlarının sessizliği.
- Fas ve İsrail arasındaki resmi ittifak ve İsrail Dışişleri Bakanının Cezayir’i Fas üzerinden tehdidi.
- Fas’ın Cezayirli siyasi ve medya figürlerini özel bir yazılım programı ile gözetlediğine dair şüpheler[28].
Fas buna, bu iddiaların gerçeklere dayanmadığını, sadece spekülasyonlar olduğunu söylemekle yetindi. Eski Fas Başbakanı Saad Eddine El Othmani, «iki ülke arasında yaşananlardan pişman olduğunu doğrulayarak»[29], ülkesinin büyükelçisi tarafından yayınlananların, Ömer Hilal, Fas devletinin siyasi bir duruşu değil» açıklaması yaptı. Başbakan, iki ülke arasında iş birliği ve istişare çerçevesinde çözüm bulma olasılığına güvendiğini de vurguladı[30].
3.Cezayir ile Fas arasındaki ilişkilerin kesilmesi kararına uluslararası tepkiler:
Cezayir’in Fas ile diplomatik ilişkilerini kestiğini açıklamasının ardından, ülkelerden çok sayıda farklı tepki geldi. Bilhassa Arap ülkelerinin çoğu, iki ülke arasındaki kardeşlik ilişkilerinin kesilmesinden duydukları üzüntüyü dile getirdi.
Suudi Arabistan Krallığı, Cezayir ve Fas’ın aralarındaki ihtilaflı konulara çözüm bulmak için diyalog ve diplomasi diline öncelik verilmesi çağrısında bulundu. Katar ayrıca iki ülkeye diyalog ve diplomatik kanalların tüm sorunlara çözüm bulmak için açık tutma çağrısı yaptı. Aynı pozisyonu Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt ve Mısır da aldı ve hepsi iki ülkeye diplomatik çözümleri teşvik ettiler. Ancak, bu temenniler gösterdi ki bu ülkeler arasındaki ilişkilerin deneyimleri, farklılıkların üstesinden gelme veya krizleri çözme yeteneklerinin olmadığının göstergesidir.
1988’de iki ülke arasındaki anlaşmazlığı çözme konusundaki tecrübesiyle ve özellikle iki ülkeye aynı mesafede kalmaya çalışan Suudi Arabistan bu yeni gerginlik konusunda da müdahale edebilecek durumda. Katar emirliği de hem Fas ve de Cezayir ile iyi ilişkileri olduğundan gerginliğin yatışıp birbirlerine yakınlaşmasında rol oynayabilir. Arap ülkelerinin benimsediği sükûnet çağrısının aksine bir taraftan İran’ın, diğer taraftan İsrail’in anlaşmazlığı daha da alevlendirmeye çalıştığını görüyoruz. Bunun sebebi nedir?
İran’a gelince, iki ülke arasındaki anlaşmazlığın ortaya çıkmasından hemen sonra Cezayir’in yanında yer aldı. İran’ın Cezayir Büyükelçisi Hüseyin Mashalji[31], bunu Fas açıklamalarının ciddiyetiyle gerekçelendirdi ve kullanılan ifadelerin ciddi bir şekilde ele alınması gerektiğini söyledi. Cezayir’in konumu açısından bu durum bu ülkenin hem güvenliğini ve hem de istikrarını tehdit ediyor[32]. Aslında İran’ın tutumu, Mağrip bölgesine mevzilenme ve müdahale etme girişimiyle doğrudan bağlantılıdır. Özellikle Suriye ve Yemen’e müdahalesinden sonra sahip olduğu kötü imajın ardından Cezayir’deki imajını beyazlatma girişimini deniyor olabilir. Ayrıca, 2018 yılından bu tarafa Fas’ın İran ve Hizbullah’ın Polisario Cephesi ile olan bağlantıları nedeniyle[33] bu ülke ile siyasi ilişkilerini kesmesinin ardından aralarındaki ilişkilerin bozulmasıyla da açıklanabilir.
Öte yandan ve İsrail gelince İsrail’in de bu çatışmayı körüklediğini, tüm seçeneklerinde Fas’ın yanında olduğunu ve bu ülkeyle ilişkilerini sağlamlaştırmaya çalıştığını teyit ettiğini görüyoruz ve bu, son dönemde iki ülke dışişleri bakanları arasında imzalanan işbirliği anlaşmalarında somutlaşıyor[34]. Siyonist varlığın Dışişleri Bakanı da ülkesinin Cezayir-İran iş birliğine şüpheyle baktığını belirtti. Dahası Cezayir’in İsrail’in Afrika Birliği’ne girişini engelleme çabalarına karşı çıktı[35]. Bu, İsrail’in Fas topraklarından Cezayir’e yönelik bir tehdit olarak gördüğü ilişkilerin kesilmesi anlamına geliyordu[36].
Fransa ayrıca iki tarafı ilişkilerin sorunlarını çözmek için itidal ve diyalog kurmaya çağırırken, geçmişten bu tarafa bilinen o ki Cezayir-Fas arasında kötüleşen siyasi ilişkilerin genellikle Fransa’nın çıkarına olduğunu görüyoruz.
Neticede Fas ile Cezayir arasındaki ilişkilerin krizinin ve diplomatik ilişkilerin kesilmesinin her iki ülkenin de çıkarlarına uygun olmadığıdır. Aksine, Fas’tan geçen ve kontrat yenilemesinden sık sık vazgeçilecek olan Cezayir doğalgaz boru hattı başta olmak üzere, her iki ülkeyi de olumsuz etkileyecektir. Bu da iki ülke için çifte kayıp anlamına geliyor. Ayrıca iki ülke arasındaki gergin ilişkilerin sürdürülmesi hiçbir ülkeye fayda sağlamayacaktır. Özellikle Covid 19 salgınının etkileriyle büyüme seviyelerini etkileyecektir.
Türkiye veya Katar gibi Cezayir ve Fas ile iyi ilişkiler içinde olan ve iki ülke ile güçlü ekonomik ve diplomatik ilişkilere sahip olan ve çıkarlarına hizmet eden çözümlere ulaşmak için yararlanılabilecek bazı dost ülkeler olduğunu da belirtebiliriz. İki ülke, iki halk ve bir bütün olarak tek ulus için en iyi çözüm bölgedeki tüm sıkıntılara birlikte çözüm arayışlarıdır. Aralarındaki gerginlik sadece bugünü değil daha ziyade geleceği de etkilemektedir. Husumeti körükleyen devletler değil itidalli olmayı tavsiye eden dost ülkelerin katkılarıyla 1994 yılından bu tarafa kapalı kalan sınır da dahil olmak üzere tüm mahalli gerginlikler suhuletle halledilecektir.
[1] POLISARIO: Frente Popular de Liberación de Saguía el Hamra y Río de Oro, Türkçe olarak Saguia El-Hamra ve Oued Ed-Dahab, Halk Kurtuluş Cephesi’nin kısaltmasıdır. Ayrıntı için bkz. Britannica, Polisario Front: political and military organization.
[2] Martin Pabst: The Western Sahara conflict, Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 29, 1999.p71.
[3] Stephen Zunes: Algeria, the Maghreb Union, and the Western Sahara Stalemate. Year: 1995. Periodical: Arab Studies Quarterly. vol. 17, no. 3, p. 27.
[4] Jerome B. Weiner: The Green March in Historical Perspective, Middle East Journal , Winter, 1979, Vol. 33, No. 1 (Winter, 1979), pp. 26.
[5] Bakınız: Fas Kralı II. Hasan’ın Yeşil Yürüyüş konuşması. https://www.youtube.com/watch?v=ydYIMcHJVwg&t=586s
[6] Bakınız: Fas Kralı II. Hasan’ın Yeşil Yürüyüş konuşması. https://www.youtube.com/watch?v=ydYIMcHJVwg&t=586s
[7] Stephen Zunes: Algeria, the Maghreb Union, p31.
[8] Martin Pabst: The Western Sahara conflict, p71.
[9] Jerome B. Weiner: The Green March in Historical Perspective, p. 32.
[10] Britannica, Polisario Front: political and military organization, North Africa
[11] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (18/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles
[12] Ayrıntı için bkz. kheireddine Saidi, Cezayir-Fas ilişkilerinde tarihi krizler (1519-2020), AKEM, 2021.
[13] Le Mond; Entre l’Algérie et le Maroc, une rupture evitable, Publié le 28 août 2021, https://www.lemonde.fr/
[14] İbid.
[16] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (18/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles.
[17] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (18/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles.
[18] Daha fazla ayrıntı için Fas gazetelerine ve Fas web sitelerine ve televizyon kanallarında çok fazla haber yayınlandı.
- Fas Kanal İki: Cezayir Dışişleri Bakanı’nın provokasyonlarına Fas’ın yanıtı. https://www.youtube.com/watch?v=xKgnGcbCCRI
[19] https://www.amnesty.org/en/latest/press-release/2021/07/the-pegasus-project/
[20] Rafael Cereceda with Forbidden Stories: What is Pegasus, the Israeli mobile phone spyware used by governments around the world?, Updated: 20/07/2021, https://www.euronews.com/next/2021/07/20/what-is-pegasus-the-israeli-mobile-phone-spyware-used-by-governments-around-the-world
[21]Madjid Zerrouky; Projet Pegasus: l’Algérie très surveillée par le Maroc, Le Monde, Publié le 20 juillet 2021 à 13h08 – Mis à jour le 28 juillet 2021 à 11h32, https://www.lemonde.fr
[22] Resmi Cezayir haber ajansı https://www.aps.dz/ar/algerie/110261-2021-07-22-18-10-11
[23] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın 22/07/2021 Tarihli Açıklaması http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles
[25] Kral VI. Muhammed’in 2021 Taht Günü vesilesiyle yaptığı konuşmanın tam metni, https://www.youtube.com/watch?v=mZ9A47OXtNA&t=560s (08:34-09:20)
[26] Kral VI. Muhammed’in 2021 Taht Günü vesilesiyle yaptığı konuşmanın tam metni, https://www.youtube.com/watch?v=mZ9A47OXtNA&t=560s (08:34-09:20)
[27]Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (24/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles.
[28] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (24/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles.
[29] Al-Othmani, Cezayir Kabiliye bölgesinde kendi kaderini tayin hakkıyla ilgili yayınlananlar Fas devletinin siyasi bir pozisyonu değil https://arabic.rt.com/middle_east/.
[30] Al-Othmani Al Hurra TV’ ile yaptığı röportajda, https://www.alhurra.com/morocco/2021/08/24
[31] Malick Hamid, Tensions entre l’Algérie et le Maroc, l’Iran prend position, 30 août 2021, , Tensions entre l’Algérie et le Maroc, l’Iran prend position (afrik.com)
[32] İran, Fas-Cezayir krizinin devamını teşvik ediyor https://mena-monitor.org/
[33] Al-Jazeera web sitesi: Fas, İran ile diplomatik ilişkilerini (01/05/2018) kesti.
[34] Siyonist Dışişleri Bakanı’nın 11/08/2021 tarihli resmi Twitter sayfasına bakın. https://twitter.com/yairlapid
[35] Bu konu hakkında daha fazla ayrıntı için başlıklı makalemize bakın. Kheireddine Saidi; Cezayir’in İsrail’in Afrika Birliği’ne Girişinin Karşısında Durma Çabaları, https://www.akem.org.tr/post/makale-cezayir-in-i-srail-in-afrika-birli%C4%9Fi-ne-giri%C5%9Finin-kar%C5%9F%C4%B1s%C4%B1nda-durma-%C3%A7abalar%C4%B1
[36] Cezayir Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamasına bakın (24/07/2021). http://www.mae.gov.dz/Consulter-les-declarations-officielles.
