Giriş
Ekonomik bütünleşme, yaşadığımız yüzyılın en çok ele alınan konularından biridir. Günümüzde uluslararası sistemde dinamik güç oluşturan ve bu sistemi kontrol etme uğraşısında bulunan devletlerin büyük bir çoğunluğu gerek ekonomik gerekse sosyo-politik bütünleşmesini sağlamış olanlardır. Küreselleşmenin hâkim olduğu bu uluslararası sistemde ancak bütünleşmeyi sağlayarak varlık sürdürmenin mümkün olduğunu kavrayan Afrikalı liderler, bu yönde önemli çalışmalar yürütmektedir. Afrika Birliği (AfB) çatısı altında toplanan bu liderlerin bu yöndeki en önemli hamlelerinden biri de 2019 senesinde resmen yürürlüğe girmiş, yaklaşık 1,3 milyar tüketiciye hitap eden ve dünyanın en büyük serbest ticaret bölgesini oluşturacak Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Antlaşması’nın (AKSTA) imzalanması olmuştur.
1. Afrika’da Ekonomik Bütünleşmesindeki En Önemli Adım: AKSTA
1963 yılında Afrikalı liderler, Afrika Birliği Teşkilatını kurdular. Takip eden yıllarda farklı bölgelerde ekonomik toplulukları kurarak kıtanın ekonomik bütünleşmesine zemin hazırladılar. 17 – 21 Mart 2018 tarihleri arasında, Afrika Birliğinin Kigali’de gerçekleştirdiği tarihi zirve toplantısında kıta düzeyinde serbest ticaret bölgesini kurmak için hemfikir oldular. Aynı toplantıda, Afrika Birliği’ne üye 44 ülke, bu bölgeyi kuracak Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşmasını imzaladılar. Bu antlaşma Afrika kamuoyu tarafından coşku ve sevinçle karşılandı. Söz konusu bu antlaşma, 17 Temmuz 2019 tarihinde, 25 ülkenin yerel meclisi tarafından onaylanmasıyla yürürlüğe girdi. Hâlihazırda Eritre hariç tüm Afrika Birliği devletleri (54) tarafından imzalandı ve 36 devletin milli meclisi tarafından da onaylandı. Bu, kıtadaki konsensüs düzeyinin yüksek olduğuna işaret etmektedir. Ancak, daha erken tarihte bütün mekanizmalarıyla uygulamaya konulması planlanan bu antlaşma, COVID-19 nedeniyle 1 Ocak 2021 tarihinde gerçekleşebildi.
Bu antlaşma, sömürgecilikten miras kalan 84 bin kilometre sınırı aşacak güçlü bir araç olup Dahomey kralı Ghézo’nun toplumun içindeki dayanışma ve yardımlaşmanın önemini vurgulayan “Delikli Vazo Metaforuna” atıf yapılmaktadır. Antlaşmanın önemli avantajları arasında üç tanesi önemlidir:
- Pazar boyutu;
- Afrika içi ticaret;
- Serbest Ticaret ve Serbest Dolaşım Bölgesi.
2. AKSTA’nın Oluşturacağı Pazar Boyutu
Bilindiği gibi Afrika, yüzölçümü itibarıyla büyük bir kıtadır. İçine ABD, Çin, Hindistan ve bütün Avrupa’yı entegre edilse dahi geriye boş alan kalacaktır. Ancak, kıtanın ülkelerini teker teker incelediğimizde, dünya ekonomisinin ortalamasına nazaran çok büyük bir şey ifade etmemektedir. Örneğin Ruanda: dünyada en hızlı gelişen ülkelerin arasında yer almaktadır. Ama ekonomik sıralamasına baktığımızda, 2018 yılında 193 ülke arasında 143’üncü sırada yer almaktadır. Bu husus çok önemlidir. Zira küçük ülkeler, gerekli yatırımları çekmekte zorlanmaktadır. Halbuki kolektif bir yaklaşımla bu durum daha çok farklıdır. Afrika’da mevcut ekonomilerin toplam GSYİH’sı 2,5 trilyon dolardır. Bu rakam Afrika’yı dünyada 8’inci sıraya yerleştirmektedir. Bununla birlikte, halihazırda 1,3 milyar kişi barındıran Afrika, dünyada kullanılmayan ekilebilir toprakların %60’ine sahiptir. Antlaşmada öngörülen tarım politikaların gerçekleşmesi sonucunda, Afrika, sadece kendi toplumuna değil, bütün dünyayı besleyebilecek bir ambar konumuna gelecektir.
3. Yoksulluğu Azaltma ve İş İmkânı Sağlama Aracı olarak AKSTA
Dünya Bankası (2020)’a göre AKSTA, bölgesel geliri %7 oranında (450 milyar dolar) artıracak, özellikle kadınlar için ücret artışını hızlandıracak ve 2035 yılına kadar 30 milyon kişiyi yoksulluktan kurtaracaktır. İşçilerin ücretleri sırasıyla vasıflı işçilerin ücreti %9,8 ve vasıfsız işçilerin ücreti ise %10,3 artırılacaktır. Dolayısıyla AKSTA, Afrika Birliği’nin yoksulluğu azaltmaya yönelik artan taahhüdünün en büyük tezahürüdür.
AKSTA’nın yaratacağı etkilerle önemli bir ölçüde kadınların hayatlarını da iyileştireceği beklentisidir. Günümüzde, kadınların ticaret yoluyla elde ettikleri bazı ekonomik kazanımları kovid-19 pandemisinin yarattığı ekonomik darboğazı ciddi bir şekilde azalttı. BM Afrika Ekonomik Komisyonu’na göre, kadınlar Afrika’daki enformel sınır ötesi tüccarların yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır. Bu tür çalışmalar nedeniyle kadınlar tacize, şiddete, mallara el konma ve hatta hapis cezasına maruz kalabilmektedir. AKSTA kapsamındaki tarife indirimleri, enformel kadın tüccarların resmi kanallar aracılığıyla faaliyet göstermesini sağlayarak kendilerine daha iyi koruma sağlanacaktır. Dahası, büyüyen bir imalat sektörü, özellikle kadınlar için yeni iş fırsatları sağlayacaktır.
Afrika Kıtası Serbest Ticaret Bölgesi Genel Sekreteri Wamkele Mene’nin belirttiği gibi AKSTA, cinsiyetler arası gelir açığını kapatma fırsatıdır. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOÖİ) yeni pazarlara erişim fırsatı olacaktır ve kıtadaki işlerin %90’ını oluşturduğu için bu husus oldukça önemlidir.
4. AKSTA’nın Çeşitli Fırsat ve Avantajları
Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşması’nı önemli kılan ikinci ve güçlü argüman, ülkeler arası ticaretin arttırmasıdır. Şu an, Afrika ülkelerin ihracatının sadece 5’te biri kıtada içinde yapılmaktadır. Oysa geri kalan %95 kıta dışına çıkmaktadır. 2018 rakamlarına göre, Doğu Afrika’nın en büyük ekonomisi olan Kenya’nın yıllık toplam ihracatı 6 milyar dolardır. Dolaysıyla, bu ülke her yıl Avrupa’ya 1 milyar dolar ve ABD’ye yaklaşık 500 milyon dolar ihracat yapmaktadır. Halbuki komşusu Etiyopya’ya sadece 69 milyon dolarlık mal ihraç etmektedir. Bunun en büyük nedenlerden biri ise gümrük vergilerin yüksek olmasıdır.
Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşması, Afrika’da dolaşan ürünlerin %90’nında yarısından fazla Afrika menşeli olmak şartıyla gümrük vergisini kaldırmayı öngörmektedir. Birleşmiş Milletlerin Afrika Ekonomik Komisyonu, bu antlaşmanın Afrika içi ticaretini %50’ye kadar artıracağını söylemiştir. Afrika’nın Kalkınması için Yeni Ortaklıklar (NEPAD) organı, AKSTA’nın 2063’e kadar, Doğu Afrika Bölgesinde ticareti %55 ile 60 arasında, Orta ve Güney Afrika bölgesindeki %50 ile 55 arasında, Batı Afrika bölgesinde %45 ile 50 arasında ve Kuzey Afrika bölgesinde %15 ile 20 arasında oranlara kadar artıracağını tahmin etmiştir. Bununla birlikte, 2 milyona yakın iş olanağı yaratacağı da beklenmektedir.
Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşması’nı kıtada yüzyılın projesini yapan üçüncü bir argüman ise insanların serbest dolaşımına ilişkin bir protokoldür. Bu antlaşmanın önemini daha da artırmaktadır. Zira halihazırda bir Afrikalının herhangi bir Afrika ülkesine seyahat etmesi ya da yatırım yapması oldukça meşakkatlidir. Vize uygulaması, bilet fiyatlarının pahalı olması, girişlerdeki kontrollerin fazla olması, gümrük ve vergi formaliteleri kıta içi dolaşıma büyük bir engel teşkil etmektedir. Halbuki şu an farklı Üniversitelerden mezun ve deneyimli gençler, işsiz olarak durmaktadır. Bu durum da serbest dolaşım protokolünün gerçekleşmesiyle çözüleceği beklenmektedir. Böylece Afrikalı gençler, yeteneklerini kıtanın herhangi bir yerinde serbestçe kullanabilecektir. Her zaman, kıta öncelikli olmalıdır.
Ekonomist Dr. Séraphin Prao, kıtada bir serbest ticaret bölgesinin oluşturulmasının, Afrika ülkelerinin ticaretlerini artırma arzularından doğduğunu düşünmektedir. Ona göre; AKSTA ile birlikte Afrika ülkelerinin Güney-Güney iş birlikleri gelişecektir. Prao, bu sürecin sonunda Afrika ürünlerinin daha rekabetçi hale geleceğini ileri sürmüştür. Onun için AKSTA, AfB’nin 2063 Ajandası’nda da yer alan ve ekonomik bütünleşmesinin son aşaması olan “parasal birliğin” oluşturulması için büyük kolaylıklar sağlayacaktır.
Ekonomist ve AKSTA uzmanı Dr. Koné Salif için bu antlaşma, Afrika ülkelerine bir “tamamlayıcılık ilkesi” sunacaktır. Salif’e göre, hizmetlerin ve insanların serbest dolaşımı yoluyla ülkeler girişimcilik yolunu keşfetme imkânı bulacaktır. Anlaşmanın sağlayacağı mekanizma yoluyla sınırların kaldırılması, daha az gelişmiş ülkelerin sanayileşme ve üretme konusundaki noksanlarını fark etmeleri ve bunu doldurmalarına imkân sağlanacaktır. Bu durum kıtada bir “dayanışma” ruhu doğuracaktır. AKSTA’nın sağlayacağı bir diğer avantaj ise “tazminat sistemi” dir. Bu sistem az gelişmiş ülkelerin serbest ticaret bölgesi içinde gelişmelerini kolay kılacaktır. Dr. Salif, AKSTA’nın “kurumsal ve hukuki” yapılanmasının Afrika’nın ekonomik bütünleşmesi için büyük bir avantaj oluşturduğunu da düşünmektedir.
AKSTA’nı mütemadiyen zikredilen hususlarla sınırlı tutmak doğru olmayacaktır. Antlaşmanın tamamlanması durumunda, Afrika ortak pazarı, Afrika Ekonomik Topluluğu ve Afrika para birimi kurulacaktır. Bununla birlikte, tarım faaliyetleri, sanayi, eğitim, ulaşım araçları ve altyapı gelişecektir. Bunlara ek olarak Afrikalılar arasındaki güven ve dayanışma da artacaktır.
Sonuç
Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşması’nın altında yatan amaçlar, genellikle tarif edildiği gibi “ekonomik bütünleşmeyi sağlamanın” ötesine geçmektedir. AKSTA aynı zamanda dolaylı olarak Afrika’nın sosyo-kültürel ve politik bütünleşmesine yönelik bir projedir. Antlaşmanın önemi, Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Moussa Faki Mahamat’ın antlaşmanın yürürlüğe girme töreninde kurduğu şu cümlelerle vurgulanabilir: “Bugün bir hayal, eski bir hayal gerçekleşmektedir. Bugün hayata geçireceğimiz Afrika Kıtası Serbest Ticaret Antlaşması, Afrika ajandasının en sembolik projelerinden biridir. Bugün, Kwame Nkrumah, Haile Selassie, Cemal Abdülnasır, Hamani Diori ve diğerleri, ‘nihayet’ diyebilirler. Bugün AfBÖ/AfB’nin kurucu babaları, gurur duyabilirler”. Afrika halkının, Afrika ülkelerinin yöneticilerinin, Afrika Birliği’nin liderlerinin ve özellikle Afrika gençliğinin bütünleşmeye/birleşmeye yönelik isteklerine baktığımızda, kıtada büyük şeyler olacağını anlayabiliriz. Zira bütün Afrika dünyası, Sevahili atasözü “Umuja Ni Nguvu, Utenga Ni Udhaifu” (Birlikte ayakta dururuz, bölünürsek düşeriz) anlayışını benimsemiş ve ona göre davranmaktadır. “Afrika Birleşmeli!” demişti Nkrumah. Evet, gerçekten Afrika birleşmelidir.
Kaynaklar:
MOUSSA, H. M. (2019). Afrika’nın Ekonomik Bütünleşmesine Giden Yol: Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Antlaşması, AHBV Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Dergisi, 2(2),37-50. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1368989.
Caroline, Kende-Robb. (2021). 6 reasons why Africa’s new free trade area is a global game changer. World Economic Forum. https://www.weforum.org-/agenda/2021/02/afcfta-africa-free-trade-global-game-changer/
World Bank. (2020). The African Continental Free Trade Area: Economic and Distributional Effects. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1559-1. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/34139/9781-464815591.pdf
United Nation Economic Commission for Africa (UN-ECO), e African Union Commission (AUC), (2020). African Continental Free Trade Area – Questions and answers. African Trade Policy Centre. https://au.int/sites/default-/files/documents/36085-doc-qa_cfta_en_rev15march.pdf
Bavier, J. (2021). African free trade bloc opens for business, but challenges remain. World Economic Forum. https://www.weforum.org/agenda/2021-/01/african-free-trade-bloc-business-challenges
International Monetary Fund. (2020). World Economic Outlook: A Long and Difficult Ascent. DC. Washington. https://www.imf.org/en/Publications-/WEO/Issues/-2020/09/30/world-economic-outlook-october-2020
