Afrika’nın nüfus bakımından en büyük, ekonomik olarak lider ülkelerinden Nijerya, güvenlik anlamında birçok sorun ve örgütle mücadele ediyor. Ülkenin kuzeydoğusunda etkin olan Boko Haram örgütü, güneydoğuda Biafra Ayrılıkçı Hareketi (IPOB) ve Nijer Delta militanları, Gine Körfezi’nde ticari gemileri tehdit eden korsanlar, otlak sorununa bağlı olarak ülkenin orta ve kuzey bölgelerinde yaşanan çoban-çiftçi çatışmaları ve son zamanlarda ülkenin özellikle kuzeybatısındaki silahlı çeteler Nijerya’nın güvenlik sorunlarının başında yer alıyor.
Özellikle 2014 yılından itibaren Şii Nijerya İslami Hareketi (IMN) üyeleriyle güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar ise ülkede yeni bir güvenlik sorununu gün yüzüne çıkarmış durumda. Nitekim liderleri İbrahim Zakzaki’nin serbest bırakılması ve tedavi görmesi için Temmuz ayında başkent Abuja’da düzenlenen gösterilerde birçok kişi hayatını kaybetti. Olaylar sonrası IMN yasadışı ilan edilerek bu örgüte destek verenler “devlet düşmanı terörist” olarak sınıflandırılsa da Kaduna Eyalet Yüksek Mahkemesi’nin 5 Ağustos’ta aldığı kararla Zakzaki ve hanımının kefaletle yurtdışında tedavi görmesine izin verildi.
IMN üyeleriyle güvenlik güçleri arasında yaşanan gerginlikler ile tam 10 sene önce Boko Haram örgütüyle yaşanan ve örgütün etkisini arttırmasına neden olan tarihi süreç arasındaki benzerlikler hem Nijerya hem de uluslararası kamuoyunda “Nijerya’da yeni bir Boko Haram mı doğuyor?” sorusunu gündeme getirdi.
Kimileri Şii IMN örgütünün Boko Haram gibi şiddet eylemlerine başvurmayacağını düşünürken kimi uzmanlar da sürecin Boko Haram ile birçok benzerliklerinin olduğu ve bir an önce doğru adımların atılması gerektiğini dile getiriyor. Bu durumun farkında olan siyasi liderlerden akademisyenlere, din adamlarından kanaat önderlerine kadar ülkedeki farklı kesimlerden Nijeryalı birçok insan 2009 yılında Boko Haram örgütünün kurucusu Muhammed Yusuf’un gözaltında hayatını kaybetmesinden sonra örgütün silahlı mücadeleye başladığını, şiddet eylemlerine başvurduğunu ve ülkeyi içinden çıkılamaz bir girdaba soktuğunu hatırlatarak yaşanan sürecin IMN ile tekrarlanmaması uyarısında bulunuyor.
Nijerya’nın Şii İslami Hareketi: IMN
Nijerya için Şiilik çok eski tarihlere dayanmasa da Şii inancı ilk defa Fatımiler (909-1171) ile Kuzey Afrika’da varlık gösterdi. Şiilik Nijerya’da aslında 1979 İran devrimi öncesi Nijerya ticaretinde etkin olan Lübnanlı tüccarlarla geldi ancak toplumsal bir tabanı yoktu. İlk Lübnanlılar 1800’lü yılların sonlarında Nijerya’ya gelmeye başladı. İran devrimi ise Şiiliğin tüm dünyada olduğu gibi Nijerya’da da yayılmasında önemli bir faktör oldu. Nitekim ülkedeki Şii nüfusun % 90’ının Şiiliği son otuz yıl içinde benimsediği belirtilmektedir.
Batı Afrika ülkelerinden Nijerya’da 3 ila 5 milyon arasında Şii olduğu tahmin ediliyor ve bu oranla ülke, Afrika’nın en kalabalık Şii nüfusunu sınırlarında barındırıyor. Ancak ülkedeki nüfus sayımının sağlıklı yapılamaması nedeniyle Şii nüfusun oranı tam olarak tespit edilemiyor. Nijerya Şiileri, başta Kaduna olmak üzere Kano, Sokoto, Katsina, Bauchi ve Lagos’ta yoğun olarak yaşamaktadır.
Son zamanlarda sokak gösterileriyle kamuoyunun ilgisini çeken IMN hareketinin geçmişi aslında Nijerya’daki Müslüman Kardeşler örgütüne kadar dayandırılabilir. 1979’daki İran İslam Devrimi sonrası 1980’li yıllardan itibaren güç kazanmaya başlayan örgüt Zakzaki’nin eğitim gördüğü Nijerya’nın en büyük üniversitelerinden Zaria’daki Ahmadu Bello Üniversitesi’nde (ABU) kuruldu. O dönemde öğrencilerin çoğu, İsrail’in Filistinli Müslümanlara yaptığı baskılara karşı çıkmak için bu gruba destek veriyordu.
IMN’nin ruhani ve siyasi lideri İbrahim Zakzaki 1953 doğumlu, Nijerya’nın Kaduna eyaletinden ve Nijerya’nın en büyüğü olan Hevsa (Hausa) kabilesine mensup. Zakzaki 1976-1979 yılları arasında Kuzey Nijerya’nın en büyük üniversitesi olan Zaria’daki Ahmadu Bello Üniversitesi’nde (ABU) Ekonomi eğitimi aldı. Sendika çalışmalarında da bulunan Zakzaki, 1979 yılında “Nijerya Müslüman Öğrenciler Topluluğu/Muslim Students Society of Nigeria” uluslararası işlerden sorumlu başkan yardımcısı oldu ve aslında bu vesileyle İslam devrimi sonrası İran’ı tanımaya başladı.
Nijerya’da Şiiler üzerine araştırmalar yapan Nijerya FCT Eğitim Fakültesi İslami Araştırmalar Bölümü Başkanı Dr. Umar İbrahim Ahmad ile konuştuğumuzda Şeyh Zakzaki’nin ilk defa 1992’de İran’a gittiğini ve burada 12 imam öğretisini öğrendiğine dikkati çekti. İran’dan etkilenen Nijeryalı Müslümanlar arasında Şiilik 1990’dan itibaren güçlenmeye başlarken IMN üyeleri İran’da etkin olan İmamiyye Şiiliği inancını takip ediyor.
Dr. Ahmet’e göre Zakzaki, Gana’daki Şiilerle de bağlantı kurdu ve beraberindeki IMN üyeleriyle 1996 yılından itibaren Şiiliğe geçmeye başladı. IMN’nin Şii inancına girmeye başlamasıyla örgüt içinde de kopmalar yaşandı. Zakzaki ve beraberindekiler bu tarihten önce de Şii propagandası yaptıysa da bu tarihe kadar Şii olduklarını açıkça ilan etmediler. Bu durum aslında Şii nüfus olmayan bir ülkede 30 yılda sayılarının biranda artış göstermesi açısından dikkat çekicidir.
İran devrimi sonrası Nijerya’da bulunan Zakzaki ve aslında Sünni olan IMN üyeleri İran’ı destekledi. İran devriminden etkilenen Zakzaki’nin Nijerya’nın da İslam devleti kurma düşüncesi dönemin Hristiyan ve güneyli Nijerya Devlet Başkanı Olusegun Obasanjo (1999-2007) tarafından da tepki gördü ve Zakzaki, Obasanjo döneminde farklı zamanlarda hapsedildi.
IMN üyeleri, mescitlerde Said Havva’nın “Cundullah”, İmam Nevevi’nin “Riyazu’s-Salihin”, Ayetullah Humeyni’nin “Kırk Hadis Şerhi” ve tefsir kitapları başta olmak üzere farklı eserler etrafında “eğitim” dersleri düzenlemektedir. Bu teorik eğitim, üyelerinin manevi alanda gelişmesini hedefleyen toplantılarla desteklenmektedir. “İçtima” olarak isimlendirilen bu toplantılarda yerel bazdaki sorunlarla ilgili de çözümler konuşulmaktadır. IMN üyesi olmayan kişilerin de davet edildiği ve “oturum” olarak tanımlanan konferans ya da seminerlerde ise örgütün lideri son konuşmayı yapmaktadır. “Gösteriler” ise örgütün pratiğe dökülmüş politik faaliyetleridir. Geçen ay yaşanan gösterilerde olduğu gibi buradaki amaç ulusal ya da uluslararası meselelerle ilgili IMN’nin karşı çıktığı veya desteklediği konularda ve aynı zamanda, “ezilen ümmete destek olmak için” yapılan gösterilerdir. Ayrıca Kudüs meselesi ve Aşura günü etkinlikleri için de gösteriler yapılmaktadır.
IMN’nin web sayfasındaki bilgilere göre özellikle Nijerya’nın kuzey bölgelerinde 300’e yakın ilk ve ortaokul bulunuyor ve bu okullar Fudiyyah Okulları olarak tanımlanıyor. Ayrıca IMN’ye ait birçok enstitü ve kültür merkezi faaliyet gösteriyor.
Şiilik inancının, İslam diniyle 9. asırda tanışmış ve Sufi geleneğinin hâkim olduğu Nijerya’da 30 yıl gibi bir zaman diliminde yayılmasını kolaylaştıran birkaç neden sıralanabilir. Nijeryalı uzmanlara göre ülkedeki Sünnilerin Ehl-i Beyt sevgisi, Sufi tarikatların Hz. Ali’ye dayanan silsileleri, özellikle Nijerya’nın kuzeyindeki eğitim yetersizliği nedeniyle halkın dini bilgi açısından yetersiz olması, fakirlik ve aile yapısının bozulmasıyla kadınların dul kalması ve çocukların da eski eğitim disiplininden mahrum kalması en önemli faktörler arasındadır.
IMN resmi olarak www.islamicmovement.org adlı web sayfasında İngilizce olarak yayınlar yapmaktadır. Nijerya’da en çok konuşulan yerel dil olan Hevsaca’da (Hausaca) ise www.harkarmusulinci.org sitesi yayın yapıyor. www.alharka.net ise Arapça olarak faaliyet gösteriyor. Web sayfalarında söylem, duruş ve açıklamaları itibariyle Şii kimliği ön plana çıkıyor. Ayrıca Hausaca el-Mizan ve İngilizce versiyonu Pointer Express isminde birer dergi yayınlamakta ve Nijerya’nın bazı bölgelerinde bu derginin çıktıları elden dağıtılmaktadır. https://www.youtube.com/user/IMnigeria kanalında ise örgüt ile ilgili videolar paylaşılarak propaganda yapılıyor. İletişim maili olarak ise webmaster@islamicmovement.org kullanılıyor.
2015 yılındaki olaylar sonrası IMN’ye İbrahim Zakzaki’nin kardeşi Seyyid Badamasi olarak tanınan Yakub Zakzaki liderlik ediyor. Kaduna’da öne çıkan şahıs Şeyh Abdul Hameed Bello iken Katsina da öne çıkan şahıs ise Malam Yakubu Yahaya olarak biliniyor. 2015 yılındaki olaylarda hayatını kaybedene kadar Zakzaki’nin yardımcısı olan Şeyh Muhammad Turi de IMN içerisinde güçlü kişiler arasında yer alıyordu. Badamasi Yakubu gibi isimler de IMN içerisinde güçlü figürler olsa da hareketin lideri olarak halen Zakzaki kabul ediliyor. Ancak Zakzaki’nin gözaltında olması nedeniyle bu durum örgüt içinde koordinasyonun tam anlamıyla sağlanamaması ve belli hiziplerin oluşmasına da neden olmuş durumda.
IMN üyelerinin önde gelen isimleriyle görüştüğümüzde aslında Şiilik öğretisi bağlamında teorik olarak zayıf oldukları dikkati çekiyor ve daha çok “siyasi” kimlikleri ön plana çıkıyor. Sokak gösterilerinde ya da Kudüs ve Kerbela yürüyüşlerinde sergiledikleri disiplin ve koordinasyon Lübnan Hizbullahı gibi bir yapılanmaya sahip oldukları intibaını uyandırıyor. Nitekim yürüyüş ve gösterileri organize eden kişilerin komutları, kullanılan pankart ve afişler, atılan sloganlar ve üyelerin bu anlamda sergilediği performans dikkat çekiyor. Bu anlamda Nijerya Müslümanları içerisinde Şiiler küçük bir azınlığı oluştursalar da organizasyon kabiliyetleri ve sosyal faaliyetleri itibariyle ülkenin en aktif yapılarından biri olarak ön plana çıkıyor.
IMN ile Nijerya Devleti Arasındaki Gerginlik
IMN ile Nijerya güvenlik güçleri arasındaki gerginlik ilk defa 2014’te Kudüs yürüyüşüyle gün yüzüne çıktı. IMN’nin üst düzey isimlerinden Abdullah Muhammed Musa, Kerbela ve Kudüs günlerinde yürüyüş düzenlediklerini ancak çok fazla gündem olmadıklarını aktararak 2014’teki olaylardan sonra sürecin değiştiğini dile getirdi.
Kaduna’nın Zaria kentinde 2014 yılındaki Kudüs yürüyüşüne güvenlik güçlerinin müdahalesi sonrası aralarında Zakzaki’nin üç oğlu dahil 35 kişi hayatını kaybetmişti. Ertesi yıl General Tukur Buratai’nin konvoyunun geçişini engellemesi üzerine Zaria’da olaylar yeniden alevlendi ve olaylarda onlarca insan hayatını kaybetti. Bu olaylar sonrası Zakzaki ve eşi gözaltına alındı. Genel merkezleri Kaduna eyaletine bağlı Zaria şehrinde bulunan bir Hüseyniyye idi. Ancak burası, 2015 yılında çıkan olayların akabinde Nijerya Hükümeti tarafından yıkıldı.
Abuja Federal Yüksek Mahkemesi, 2016 yılında Nijeryalı Şii lider Zakzaki ve eşinin gözaltında tutulmasının yasalara aykırı olduğunu ve serbest bırakılmasına hükmetmesine rağmen Şii lider halen ev hapsinde tutuluyor. Zakzaki’nin cezaevi hayatı aslında yeni değil; Zakzaki, 1981-1985, 1987-1989 ve 1996-1998 ve son olarak 2015’ten bugüne kadar farklı dönemlerde hapis yattı.
2015 sonrası Kudüs ve Aşura günleri başta olmak üzere IMN üyeleri ile güvenlik güçleri arasında zaman zaman gerginlik yaşansa da Zakzaki’nin oğlu Muhammed Zakzaki’nin, Temmuz ayı başında babasının kanında yüksek miktarda zehirli madde olduğunu iddia etmesi bir ay boyunca devam eden ve çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine neden olan sokak gösterilerinin başlamasına neden oldu.
Ev hapsinde bulunan 66 yaşındaki Şii lider İbrahim Zakzaki’nin sağlık durumunun kötüye gittiğini ve zehirlendiğini öne süren IMN üyeleri, liderlerinin serbest bırakılması talebiyle başkent Abuja’da düzenledikleri gösterilerde yolları kapattı ve kamu mallarına zarar verdi. Buna karşılık polisin sert müdahalesiyle birçok kişi hayatını kaybetti. Nijerya makamları resmi olarak IMN hareketinin tüm faaliyetlerinin yasaklandığını açıkladı ve Şii IMN hareketine destek veren kişilerin “devlet düşmanı terörist” olarak sınıflandırılacağını deklare etti. Olaylar sonrası IMN avukatlarının Zakzaki ve hanımının tedavi görmesine yönelik talebini mahkeme kabul etti ve kefaletle yurtdışında tedavi görmelerine izin verdi.
Şii Nijerya İslami Hareketi İkinci Bir Boko Haram Olur Mu?
IMN ile Boko Haram örgütü arasında benzerlik kuranlar olduğu gibi bu iki örgütün çok farklı özelliklere sahip oldukları ve aynı kaderi yaşamayacaklarını düşünenler de bulunuyor.
Çok sayıda etnik ve dini grubun bulunduğu Nijerya’da, IMN’nin de Boko Haram örgütü gibi yeraltına inebileceği uyarısı yapan bazı uzmanlar, Boko Haram örgütünün kurucusu Muhammed Yusuf’un 2009’da gözaltında öldüğünü ve daha sonra örgüt üyelerinin şiddet olaylarına başladığına dikkati çekiyor ve Boko Haram ile yaşanan sürecin IMN için de yaşanabileceği uyarısında bulunuyor. Nijerya Yüksek İslam Konseyi (NSCIA), Temsilciler Meclisinde muhalefetin önde gelen isimlerinden Ndudi Elumelu, Hristiyan ve Müslüman din adamları, Güneyli Müslümanlar tarafından kurulan Müslüman Hakları Örgütü (MURIC), İnsanlığı Kurtaran Avukatlık Merkezi (SHAC) gibi birçok kurum ve kanaat önderi federal hükümetin biran önce gereken önlemleri almasını aksi takdirde IMN’nin Boko Haram gibi ülkeyi tehlikeye atabilecek bir örgüte dönüşebileceğini dillendiriyor.
IMN ile Boko Haram örgütü arasında benzerlik kuranların en önemli argümanı Muhammed Yusuf gibi İbrahim Zakzaki’nin gözaltında olması ve sağlık durumunun kötüye gittiği iddiası. Bunu dillendirenler aslında Boko Haram’ın da kurulduğunda IMN gibi şiddete bulaşmayan bir örgüt olduğunu ve kurucularının öldürülmesi sonrası 10 yılda ülkeyi sarsacak derecede güvenlik krizi haline dönüşmesini gündeme getiriyor ve Zakzaki’nin de gözaltında ölmesi durumunda IMN’nin yeraltına inerek şiddet eylemlerine başvurabileceğini dile getiriyor.
Diğer taraftan Nijerya’da Suudi Arabistan ile İran arasında Yemen, Suriye ve Lübnan’daki gibi “vekâlet savaşı”nın olduğunu iddia eden uzmanlar bu sürecin kontrol altına alınamaması durumunda Sünni-Şii geriliminin derinleşeceğini belirtiyor. Nitekim 2016 yılında Suudi Arabistan tarafından desteklendiği iddia edilen İzala hareketi üyeleriyle IMN üyeleri arasında çatışmalar yaşanmıştı. Diğer taraftan Hristiyanlar ile Müslümanlar arasında 2000’li yılların başında Kaduna bölgesinde (Şiilerin yoğun olarak yaşadığı) binlerce kişinin hayatını kaybetmesine neden olan çatışmalar yaşanmıştı. 1979 yılından itibaren Suudi Arabistan Din Hizmetleri Ataşeliği’nin (Kültür Ataşeliği) ve İran’ın Kültür Ateşeliği’nin Nijerya’daki yoğun faaliyetleri, Suudi Arabistan ile İran’a eğitim amacıyla giden Nijeryalı öğrenciler ve Nijerya’nın Suudi Arabistan’ın öncülüğünde kurulan “Terörizmle Mücadele İslam Askeri Koalisyonu”na dahil olması, çıkması tahmin edilen bu çatışmalar için önemli etmenler arasında sıralanıyor.
IMN ile Boko Haram arasında farklılıkların olduğunu dile getiren diğer bir görüş ise IMN’nin şiddete başvurmayacağını düşünüyor. Buradaki en önemli faktör yukarıda belirttiğimiz gibi Nijeryalı birçok kanaat önderi ve kurumun Boko Haram tecrübesinin tekerrür etmemesi için attığı adımlardır. IMN’nin sokak gösterilerinin yasaklanması sonrası örgüt üyelerinin geri çekilmesi ve olayların kısa vadede dinmesinin en önemli nedenleri arasında kuzey Nijeryalı bazı kanaat önderlerinin harekete geçerek soruna çözüm arayışı için müzakereler yürütmesi gösteriliyor.
Diğer taraftan 2014 yılı itibariyle birçok örgüt üyesinin hayatını kaybetmesine rağmen IMN’nin silahlı eylem yapmaması ve liderlerinin devlete karşı silahlı mücadeleden kaçınması Boko Haram tecrübesinin tekrarlanmayacağına delil olarak gösteriliyor. Nitekim IMN sözcüsü İbrahim Musa ve kendisiyle görüştüğümüz kızı Suhaila Zakzaki, IMN’nin yasadışı ilan edilmesine karşılık yargı yoluyla mücadele edeceklerini açıklamış ve Boko Haram ile benzerlik iddialarını reddetmişlerdir.
Diğer taraftan yukarıda belirtildiği gibi Kaduna Eyalet Yüksek Mahkemesi’nin Zakzaki’nin serbest bırakılmasına yönelik kararı kısa vadede sokak gösterilerin yatışmasına vesile olabilir ancak şunu belirtmek gerekir ki IMN’nin “terörist örgüt” olarak sınıflandırıldığı şu günler ve önümüzdeki yakın zaman dilimi bu yorumun olumlu ya da olumsuz gerçeğe dönüşmesi için kritik bir öneme sahip.
SONUÇ
IMN hareketinin İran devriminden etkilenmesi ve Şii olması akıllara ilk olarak IMN ile İran arasındaki bağlantıları getiriyor. IMN’nin İran’la bağlantılarının çok açık olduğuna vurgu yapan uzmanlara göre Zakzaki destekçilerinden en az 3 bin Nijeryalı İran’da eğitim alıyor ve örgüt İran’dan fon sağlıyor. Örgütün Şiilik etrafında birleşmesi, 2010 yılında Lagos’taki bir limanda İranlı bir şirkete ait olduğu iddia edilen silahların yakalanması ve Zakzaki’nin sağlık durumu ile ilgili İran Dışişleri Bakanı’nın açıklama yapması da bu bağlantının kanıtı olarak gösteriliyor.
Bununla birlikte yazımızın girişinde belirttiğimiz üzere Nijerya; Boko Haram, IPOB, Nijer Delta militanları, silahlı çeteler ve korsanlar başta olmak üzere birçok örgüt ve sorunla çevrelenmiş durumda. Bu noktada IMN üyelerinin Şiilik itikadı etrafında örgütlenmeleri, mücadelelerinde hukuk yolunu kullanmaları ve sokak gösterileriyle barışçıl ama uluslararası kamuoyuna yönelik mesajlarıyla farklı bir tarzda muhalif tavır sergiliyor.
Burada vurgulanması gereken önemli bir husus da Yemen, Suriye ve Lübnan’da olduğu gibi İran ve Suudi Arabistan gibi ülkeler üzerinden yürütülen mücadeleye müdahil olan üçüncü devlet ya da güç odaklarının hangileri olduğudur. IMN’nin İran ile bağlantıları inançsal ve politik duruş olarak öne çıkıyor ancak Nijerya gibi etnik ve dini yapının farklı olduğu Afrika kıtası için stratejik öneme sahip bir ülkede iyi organize olmuş ve belli bir disiplin içinde politik duruş sergileyen bu örgüt belli güç odaklarınca da yönlendirilme potansiyeline sahip.
Nitekim Boko Haram da aslında Nijeryalı Müslümanların Batılılaşmaya ve misyonerliğe karşı durduğu neredeyse 200 yıllık direnişin silaha bürünmüş ve zamanla “terörize” edilmiş halidir ancak günümüzde örgüt silahlı mücadeleye girdi ve Boko Haram’ı yönlendiren birçok faktör sıralanabiliyor. Şiddete bulaşsın ya da bulaşmasın Nijerya devletine karşı belli bir dini ve siyasi tavırla karşı duran IMN’nin Boko Haram ile benzerliği de tam bu noktada ortaya çıkıyor.
KAYNAKÇA
- Nijerya FCT Eğitim Fakültesi İslami Araştırmalar Bölümü Başkanı Dr. Umar İbrahim Ahmet ile yapılan mülakat
- IMN’nin üst düzey isimlerinden Abdullah Muhammed Musa ile yapılan mülakat
- İbrahim Zakzaki’nin kızı Suhaila Zakzaki ile yapılan mülakat
- M. Misra, “The Colonial Economy: The Lebanese Role in the Cross River Region” Ed: Monday B. Abasiattai, A History of The Cross River Region of Nigeria, University of Calabar Press, Calabar-1990
- Usman Bugaje, Muslims and the Nigerian Political Space, Books and Libraries, Kaduna-2016
- Shehu Sani, The Killings Fields: Religious Violence in Northern Nigeria, Spectrum Books Limited, İbadan-2007
- Musa Umar, Şia’nın Ağındaki Ülke: Nijerya, Afrika Araştırmacıları Derneği (AFAM), afam.org.tr/sianin-agindaki-ulke-nijerya/
- Kenan Toprak, “Suud-İran rekabetinin yeni mahalli: Nijerya”, Anadolu Ajansı, aa.com.tr/tr/analiz/suud-iran-rekabetinin-yeni-mahalli-nijerya/1517174
- islamicmovement.org
