AFAM – Afrika Araştırmacıları Derneği

Bir Afrika Ülkesinin Tarihî Serencamı: Nijerya’da Eğitim Meselesi ve Almajirilik Sistemi

0
- - BATI VE MERKEZİ AFRİKA,EĞİTİM POLİTİKALARI,TOPLUM VE MEDYA

200 milyonu aşan nüfusu, dini ve kültürel zenginlikleriyle Nijerya Afrika’nın en önemli ülkeleri arasında olsa da ülkede yıllardır devam eden sorunlar bu ülkenin ileriye yönelik müspet adımlar atmasında engel oluşturuyor. Bu sorunların en önemlilerinden biri de hiç kuşkusuz eğitim meselesidir.

Bugün Nijerya’daki eğitim kurumlarına bakıldığında anaokulundan üniversiteye birçok sorunla karşılaşıldığı gözlenmektedir. Eğitime ayrılan bütçenin yetersizliği, maaşların zamanında ödenememesi, grevler, iç çatışmalar, terör saldırıları, yolsuzluklar ve yüksek eğitim ücretleri bu sistemi olumsuz etkileyen en önemli nedenlerdir. Bu yazımızda son günlerde Nijerya’daki bazı eğitim kurumlarıyla ilgili gündeme gelen iddiaları ele alarak İslâmiyet ve Hristiyanlık merkezinde ülkedeki eğitimin dönüşümünü ve günümüzdeki sorunlarını ele alacağız.

Eğitim, ictimaî refahın sağlanması ve devlet sisteminin iyi işleyebilmesindeki en önemli etmenlerden biridir. Bir toplumun ya da devletin tarihi, onun eğitim tarihinden bağımsız anlaşılamaz. Bu minvalde Nijerya’nın bugünkü sorunlarını anlayabilmemizde Sokoto Halifeliği ve Kânim-Bornu sultanlıklarına ev sahipliği yapan bu ülkedeki eğitim sisteminin tarihini ve özellikle Müslümanların yoğunlukta olduğu kuzey bölgelerdeki bozulma sürecini de iyi kavramamız gerekmektedir.

Son haftalarda Nijerya’da kurtarılan öğrenciler ile ilgili haberler sıklıkla uluslararası medyanın gündemine geliyor. Bunlardan ilki Eylül ayında Nijerya polisi tarafından Kaduna Eyaleti’nde 300’den fazla öğrencinin kurtarılması haberidir. Bu öğrencilerin zincirlenerek hapsedildiği, cinsel istismarda bulunulduğu ve işkence gördüğü açıklandı. Bu çocuklar çeşitli suçlardan ve uyuşturucu bağımlılığından kurtulmak için bu okulda rehabilite ediliyordu. Bu olay sonrası Nijerya polisi tarafından bazı eğitim kurumlarına baskınlar düzenlendi ve kötü şartlarda eğitim gören birçok çocuğun kurtarıldığı açıklandı. Nijerya’da buna benzer haberleri arttırabiliriz ve dahi köklü ve kalıcı önlemler alınmadığı müddetçe bu haberleri maalesef ileriki günlerde de okuyacağız. Ancak burada üzerinde durmamız gereken konu, bu örnekleri sıralamaktansa bu sürece neden gelindiği üzerinde kafa yormaktır.

Nijerya’da “Batı Eğitimi” Misyonerler Eliyle Tanındı

Nijerya’da eğitimi iki ana eksende inceleyebiliriz. Birinci olarak İslâmiyet’in bu topraklara ulaşmasıyla 9. asırdan itibaren Nijerya’nın kuzeyinde etkin olan İslamî eğitim; ikinci olarak da misyonerlik faaliyetleri ile Nijerya’nın güneyinde 16. asırdan itibaren Portekizlilerle başlayan ve İngilizlerle devam eden kilise ve sonrasında süregelen Batı eğitimi.

Misyonerler, ilk olarak Nijerya’nın güneyindeki Benin bölgesinde çocuklar başta olmak üzere halka Hristiyanlık öğretisini anlatmış ve bölgede Hristiyanlık eğitim yoluyla yayılmıştır. Nitekim Benin Körfezi’ndeki Sao Tome adasında 1571 yılında gençler için bir misyoner eğitim merkezi kuruldu ve bu adada eğitim alan misyonerler 16. ve 17. asırdan sonra Nijerya’nın güneydoğusunda Hristiyanlığı yaymaya başladılar.

Nijerya’da misyonerlik faaliyetleri iki önemli ana ayak üzerinden yürütüldü. Bunlardan biri ticaret, diğeri de eğitim. Nijerya’da ilk misyoner okulu, 24 Eylül 1842 tarihinde Thomas Freeman tarafından ülkenin güneyindeki Abeokuta bölgesinde açıldı. İngiltere merkezli Baptist Missionary Society, London Missionary Society ve Church Missionary Society tarafından koordine edilen misyoner okulları, özellikle 19. asırda Nijerya’nın doğudan batıya tüm güney kıyılarında hızla yayıldı.

Misyoner okullar, aslında İslam medeniyetinin de henüz tam anlamıyla ulaşamadığı Nijerya’nın güneyinde eğitim sistemine kısa sürede hâkim oldu. Nitekim Nijerya, 1960’da bağımsız olduğunda güneydeki okulların % 70’ini misyonerler yönetiyordu ve bu okullar daha çok Hristiyanlık öğretisini empoze ediyordu.

İngiliz koloni yönetimi bu süreci devam ettirmek için eğitim sistemini başat güç olarak kullandı ki ileriki yıllarda bürokrasi ve orduda görev alacak Nijeryalılar Batılı misyoner okullarından mezun oldu. Bu okullarda eğitim gören Nijeryalı “elitler” batılı eğitime yakın durmayan ve bu okullarda eğitim almayan kuzeyli Müslümanları toplumda daha düşük seviyelerde görmeye başladı. Müslümanlara yönelik bu ayrıştırıcı politika da aslında Nijerya toplumunda Müslüman ve Hristiyan toplumları arasında bir diğer kırılmaya neden oldu.

İngiliz koloni yönetimi Nijerya’da eğitime gereken önemi vermedi. Buna iki neden gösterilmektedir. Bunlardan biri İngilizlerin Nijerya’da eğitim ve sosyal kalkınmaya çok fazla para harcamak istememeleri ve ikinci olarak da Hindistan ve Mısır’da olduğu gibi eğitim ile insanların bilinçlenip haklarını arama yoluna girmemelerini istemeleridir. Bu bağlamda Koloni Valisi Frederick Lugard, dini eğitimden bağımsız olarak seküler esaslara dayalı bir eğitim sistemi oluşturmak istemişse de insan kaynağındaki eksiklik nedeniyle misyonerler ve kilise ile ilerlemek zorunda kalmıştır.

Nijerya’da İslamî Eğitim ve İngiliz Koloni Yönetiminin Ayrıştırıcı Tutumu

Nijerya’ya İslami eğitim Mali, Sudan ve Kuzey Afrika olmak üzere birkaç koldan gelmiştir. Mali İmparatoru Mansa Kankan Musa döneminde 14. yüzyılda Nijerya’nın güneydoğusunda İslamî eğitim özellikle Yoruba halkı üzerinde yaygınlaşmaya başlamışsa da daha çok ülkenin güneybatısıyla sınırlı kalmıştır. Bugün ülkenin güneybatısındaki İlorin şehri İslamî merkezlerden biri olarak kabul edilmektedir. Nijerya’nın güneybatısındaki ilk İslami eğitim kurumları 14 ya da 15. asırda faaliyet göstermeye başlamıştır ki bu Hristiyanlığın bu topraklara gelişinden çok öncelere dayanmaktadır.

Nijerya’da İslami eğitim 16. asırda Kânim-Bornu hükümdarı Mai İdris dönemindeki adımlarla ülkenin kuzeydoğusunda ve daha sonra orta bölgesinde Hausa-Fulani halkı arasında yaygınlaşmıştır. Kano, Sokoto, Borno eyaletleri İslamî eğitim merkezleri arasında yer almış ve birçok âlim ve lider yetiştirmiştir.

Nijerya’da İslami eğitimin yaygınlaşmasında hiç kuşkusuz Kuzey Afrika ve Batı Sudan’dan gelen Arap tüccar, âlimler ve seyyahların da etkisini vurgulamamız gerekir. İslamî eğitim ilk yıllarda cami ve çevresinde yapılırken ilerleyen süreçte eğitim kurumlarında yapılmaya başlanmıştır.

Nijerya’nın kuzeyindeki eğitim 19. asırda Sokoto Halifeliği döneminde de yürürlükteydi. Osman dan Fodyo liderliğindeki hilâfet, eğitimi geliştirmek için Mısır ve Trablus’tan eğitmenler ve danışmanlar getirmiştir. Bu dönemde hafızlık, hadis, fıkıh, siyer gibi dini ilimlerin yanında Osman dan Fodyo’nun kızı şair ve öğretmen Nana Asma’u Sultan öncülüğünde kadınlar için de özel eğitim kurumları oluşturulmuştur.

İngiliz koloni yönetimi döneminde eğitime ayrılan bütçe çok azdı ancak Nijerya’nın kuzeyine daha da az bütçe ayrılmıştır. Mesela 1907-1960 yılları arasında eğitime ayrılan bütçenin % 80’lik kısmı Nijerya’nın güneyine ayrılırken sadece % 20’lik bir kısım Nijerya’nın kuzeyine ayrılmıştır. 1900’lü yılların başından itibaren bakıldığında ise güneydeki devlet okullarının sayısı her dönemde kuzeydeki okullardan fazla olmuştur. Bunda hiç kuşkusuz Müslüman Nijeryalıların Batı eğitimini misyonerlik ile özdeşleştirerek karşı durmalarının önemli bir payı olduğu gibi koloni yönetiminin eğitimli Müslümanlardan ziyade eğitimli Hristiyanları tercih etmesinin; sömürge yönetiminin uygulamalarının ve Batılılaşmaya karşı geleneksel bir karşı duruşunda da dikkate değer bir etkisi vardır. Ayrıca Batı eğitiminin, 1950’lerde Kuzey Nijerya geleneksel sistemine yönelik tehdit olarak algılandığını burada not etmekte yarar var.

Avrupa devletlerinin Afrika’daki işgali ve özellikle Nijerya’daki sömürge faaliyetleri bu ülkede batılı eğitime karşı özellikle Müslümanların yoğunlukta yaşadığı bölgelerde farklı tepkilerin doğmasına neden olmuştur. Bu nedenle Kuzey Nijerya’da İngiliz koloni yönetimi ile emirler arasındaki anlaşmanın bir yansıması olarak misyoner okulları daha yavaş ve sınırlı bir ilerleme sağlamıştır. Bu anlaşma gereği Hristiyan misyonerler emirin izni olmaksızın emirlik sınırlarında okul açamazdı.

İngiliz koloni yönetimi köklü geçmişe sahip Kuzey Nijeryalı Müslümanlara nüfuz edemeyince bu sefer farklı bir yol denemiş ve bölgenin ileri gelenlerinin çocuklarını hedefine koymuştur. Batı eğitimi Kuzey Nijerya’da 1909’da Kano’da ilk olarak yerel emirlerin çocukları üzerinden başlamıştır. Bu süreçte emirler dahil bölgedeki ileri gelenler, çocuklarını bu okula göndermiştir. Elitlerin çocuklarını batılı eğitimli okullara göndermesi ile bu süreç kısmen de olsa İslami eğitime olan desteği ve ilgiyi de azaltmıştır. Nitekim Nijerya’nın kuzeyindeki medrese ve “Almajirilik” sisteminin bozulmasının en önemli nedenlerinden biri de tüccar, siyasetçi ve dini lider gibi bölgenin ileri gelenlerinin İslami eğitim kurumlarına maddi desteğinin azalmasıdır.

1960’taki bağımsızlıktan sonra ise medrese sistemi yenilenerek Türkiye’de İmam Hatip Okullarına benzeyen sisteme dönüşerek hem İslami ilimler hem de pozitif bilimler okutulmaya başlanmıştır. Bu eğitim kurumları anaokulundan liseye kadar sürmektedir. Buradan İslami ilimler ve pozitif bilimlerde eğitim alarak mezun olan öğrenciler yükseköğrenim için yurtiçi ve yurtdışındaki üniversitelerde kendilerini yetiştirmektedir. Ayrıca Nijeryalı âlimlerin kendi evlerinde kurdukları “halka” dersleriyle örgün eğitim haricinde bireysel olarak da İslamî eğitim faaliyetleri yürütmektedir.

İslamî Eğitimde Bozulmalar: Almajirilik Sistemi

Diğer bir eğitim sistemi ise Almajirilik sistemidir ki bugün Nijerya’da İslamî eğitim alanında gündeme gelen birçok sorun bu eğitim sistemindeki ihmallerden kaynaklanmaktadır. Arapça “muhacir” kelimesinden Hausa diline “Almajiri” olarak geçen kavram, hafız olmak için evlerinden uzak diyarlara giden çocuklar için kullanılmaktadır.

Nijerya’nın kuzeyinde kurulan Kânim-Bornu İmparatorluğu ve Sokoto Halifeliği döneminde yaygınlaşmaya başlayan Almajirilik sistemiyle 11. yüzyıldan beri hafız yetiştiriliyor. Almajirilik sistemi, Nijerya’nın yanı sıra Nijer, Gambiya, Senegal, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Gana gibi ülkelerde de bulunuyor.

Nijerya’da 4-15 yaş arasında 7 milyondan fazla Almajiri bulunuyor ancak bunlar, yüzyıllar boyunca zekât ve vakıf sistemiyle emir, tüccar, âlim ve bölge halkı tarafından desteklenip korunsa da son yıllardaki ihmaller ve ilgisizlik nedeniyle yardıma muhtaç hale gelmiştir. Doğum oranının yüksek, ekonomik şartların yetersiz olduğu ülkenin kuzeyinde birçok aile gerek ekonomik gerekçelerle gerekse de Batılı eğitimi kabul etmedikleri için çocuklarını tamamen ücretsiz olan bu okullara gönderiyor.

Ailelerden uzak bölgelerde eğitim almanın daha verimli ve sevabının da daha çok olacağına inanan Almajiriler, eskiden ailelerinin yanında tarım arazilerinde çalışıyor ve böylece ailelerinden destek alabiliyorlardı ama günümüzde tarımın zayıflaması nedeniyle bu sınıf, ailelerinden uzak yardıma muhtaç ve istismara açık hale geldiler. İyi eğitim alamayan ve yeterince korunamayan bu çocukların bir kısmı maalesef bugün ülkedeki silahlı kişiler, fidyeciler, terör örgütüne katılıyor. Nitekim Boko Haram liderlerinden Abubakar Shekau da Almajiri sisteminde eğitim görmüştür.

Nijerya’da Eğitimin Bugünü

Bağımsızlık sonrası yıllarda Nijerya’da eğitimin kalitesi gittikçe gerileyen bir görünüm arz etmektedir. Zengin ile fakir arasındaki uçurumun arttığı ülkede devlet okullarında eğitim gerilerken özel okullarda da önemli ölçüde artış gözlenmektedir ancak Batılı tarzdaki eğitime olan katılım bugün olduğu gibi bağımsızlık sonrasında da yeterli değildi. Nitekim 1970’lerin başında 13-19 yaş arası her 20 gençten sadece 1’i okula gidebiliyordu. Hükümet farklı önlemler almış ve 1976’da General Yakubu Gowon, “Evrensel İlköğretim Programı”nı başlatarak 1 yılda 9.5 milyon çocuk ilkokula kaydedilmiştir. 1980’lerin ortasında ise ülke genelinde 35 bin ilkokul bulunmaktaydı ve 13 milyon kayıtlı öğrenci vardı. 6 bin ortaokulda ise 4 milyon öğrenci kayıtlıydı. 1994 yılında üniversite sayısı 44’e, öğrencisi sayısı 300 bine yükselmiştir. Bu yıllarda 17 sanat ve fen koleji ve 12 adet teknik kolej faaliyet gösteriyordu. Bugün ise Nijerya’da 43’ü federal, 47’si eyalet ve 75’i özel üniversite olmak üzere toplam 165 üniversite faaliyet gösteriyor. 2000’li yıllara gelindiğinde Nijerya’nın yüksek eğitim şartlarının ülkeyi ileri bir seviyeye çıkartabilecek liderleri yetiştiremediği eleştirileri gündeme gelmeye başladı ve bugün teknik donanım yetersizliği ve yeterli ödenek ayrılmaması nedeniyle üniversiteler ülkenin ihtiyacı olan nesilleri yetiştirememektedir. Sırf bu yüzden milyonlarca genç, yurtdışındaki üniversitelerde okuma yarışına girmiş durumdadır fakat imkanları dahilinde.

Nijerya’da eğitim; eyalet yönetimleri, kiliseler, özel okullar ve medreseler etrafında toplanırken eğitim sistemi geçen yıllara ve atılan adımlara rağmen istenilen seviyede gelişme gösterememiştir. 165 üniversitenin bulunduğu Nijerya’da hükümet verilerine göre, ekonomik ve siyasi olarak yanlış atılan bazı adımlar nedeniyle Nijeryalı akademisyenler yurtdışında görev yapmak istemektedir. Nitekim sadece ABD’de 3 milyondan fazla Nijeryalı olduğu bilinmektedir ve bunların 115 bini tıp alanında, 175 bini iletişim teknolojilerinde, 87’si eczacılık alanında ve 49 bini de mühendislik alanında yetişmiş insanlardır. Sırf bu yüzden olsa gerek, Nijerya’da hükümetin yürüttüğü çalışmalar neticesinde eğitime ayrılan bütçe 2018 yılında yüzde 7’den yüzde 26’ya çıkarmıştır ki bu oran Birleşmiş Milletler’in (BM) gelişmekte olan ülkeler için önerdiği orandır. Yine mevcut Devlet Başkanı Muhammedu Buhari 40 bin okul açarak 7 milyon öğrencinin ücretsiz okuyabilmesini sağlamıştır.

2018 verilerine göre, 75 bin öğrenci Gana, Benin ve Mısır gibi ülkelerde eğitim görmektedir. Ülkede her yıl yaklaşık 1.8 milyon öğrenci mezun olmaktadır. Nijerya’daki eğitim seviyesinin birçok öğrenci için özel üniversiteler de dahil eğitimin istenilen seviyede olmaması yurtdışında üniversite okuma taleplerini de arttırmıştır. Yurt dışında üniversite eğitimi alan öğrenciler yıllık yaklaşık 3 milyar dolar harcamaktadırlar.

Nijerya Eğitim Bakanlığı ile Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) verilerine göre, ülkede Boko Haram saldırıları ve farklı nedenlerden dolayı 2015’de 10.5 milyon çocuk okula gidemezken bu oran 2018 yılında 13 milyonu geçmiştir.  Bu rakamlarla dünyada okula gidemeyen çocukların yarısı Nijerya’da bulunmaktadır. Nijerya Eğitim Bakanlığı eğitimin kalitesini arttırmak için Dünya Bankası’nın Nijerya’da temel eğitimin gelişmesi için 611 milyon dolar destek almıştır. Bu destekle Nijerya’nın kuzey eyaletleri başta olmak üzere 17 eyalette okula gidemeyen çocukların sayısının azaltılması amaçlanmıştır.

Nijerya’da 4-15 yaş arasında 7 milyondan fazla Almajiri bulunuyor. Nijerya’nın kuzeyinde kurulan Kânim-Bornu Sultanlığı ve Sokoto Halifeliği döneminde yaygınlaşmaya başlayan Almajirilik sistemi sömürge yönetiminin politikaları ve ihmaller nedeniyle işlevsiz hale gelmiştir. İşlevsiz hale gelen Almajiri okullarında dilenerek ihtiyaçlarını karşılamaya çalışan çocuklar, gerek silahlı kişilerin eline düşerek gerekse de yasadışı yollara girerek hem kendi geleceklerini karartmakta hem de ülkenin kalkınmasına olumsuz etki etmektedirler.  Eski devlet başkanları Umaru Musa ‘Yar’Adua ve Goodluck Jonathan, “Almajiri Model Okulu İnisiyatifi” ile tam teşekküllü 400 Almajiri okulun kurulmasını amaçlasalar da soruna çözüm olmamıştır. Mevcut Devlet başkanı Muhammedu Buhari ise eyalet yönetimlerine kaynak sağlandığını ancak bunun doğru bir şekilde kullanılmadığına dikkat çekmiştir.

Nijerya’daki Eğitim Sorunu “İslami Eğitim” Kurumlarıyla Mı Sınırlı?

Her şeyden önce şunun altını çizmemiz gerekir ki sorunlar, Nijerya örneğinde olduğu gibi görmezden gelindiği müddetçe büyüyerek toplum için daha büyük sorunlar doğurmaktadır. Çatışmalar, yoksulluk ve ailelerin ilgisizliği çocukların eğitimini olumsuz etkilediği gibi iyi eğitim alamayan nesiller de suça bulaşarak ülke ve toplumu olumsuz etkilemektedir. Nitekim Boko Haram örgütünün güç kazanması da aslında bu sonuçlardan biridir. Sorunlara sadece belli bir dönemden itibaren bakılıp analiz yapılması ve o ülkenin tarihi, toplumsal ve iç-dış güç odakları bağlamında incelenmemesi sorunun çözümüne yönelik önerilerde ya da analizlerde yanıltıcı ya da eksik sonuçlar doğmasına neden olabilir. Son zamanlarda basında Nijerya’da kurtarılan öğrencilerle ilgili haberleri tarihî ve ictimaî bağlamdan ayrı okumak yanlış analizlere yol açabilir.

Nijeryalı Müslümanlar, Batı eğitiminin misyonerler ile hatırlanması nedeniyle uzun süre bu sisteme karşı çıkmıştır. Bugün birçok problemi içinde barındıran ve hafız yetiştirmeyi amaçlayan Almajirilik sisteminin günün şartlarına göre güncellenememesinde bu karşı duruşun önemli bir yeri vardır. Medrese sisteminde bu sorun nispeten aşılmış ve pozitif bilimleri öğrenen ve İslami ilimlerde eğitim alan birçok Nijeryalı Müslüman yetişmiştir.

Nijerya’da İslami eğitim sadece Almajirilik sistemiyle sınırlı değildir ve Almajirilik sistemiyle ilgili sorunlar bütünsel olarak İslami eğitime mal edilmemelidir. Diğer taraftan yukarıda da belirttiğimiz gibi % 50’si Müslüman, % 40’ı Hristiyan olan Nijerya’daki eğitim sorunu salt İslamî eğitim kurumlarıyla da sınırlı değildir. Ekonomik ya da belli bir misyon için açılan özel okullar haricinde ülkedeki eğitim sistemi ve kurumları iyileştirilmeye muhtaçtır.

Nijerya’daki eğitim sorununa bütüncül bir şekilde çözüm bulmak amacıyla devlet mekanizmasının ekonomik, güvenlik ve mezuniyet sonrası istihdam anlamında atması gereken adımlar olduğu gibi ailenin de çocuklar üzerindeki sahiplik duygusunu ve korumasını arttırması elzemdir.

Aksi halde Afrika ve İslam tarihi açısından zengin bir geçmişe sahip ve Afrika’nın lider ülkesi olabilecek Nijerya örneğinde olduğu gibi devletler ya da toplumlar eğitim sisteminde yaşanan sorunlara bağlı problemler nedeniyle başını kaldırıp ne kendi sorunlarını çözebilir ne de küresel anlamda bir hayat tasavvuru ortaya koyabilirler.

KAYNAKÇA

Kitap

  • Adeyinka, AA. 1971. The Development of Grammar School Education in The Western State of Nigeria 1908-1968, University of Ibadan Nigeria
  • Carl LeVan, Dictators and Democracy in African Development The Political Economy of Good Governance in Nigeria, Cambridge University Press, USA-2015
  • David L. Bevan, Paul Collier, Jan Willem Gunning, The Political Economy of Poverty, Equiti, and Growth: Nigeria and Indonesia, World Bank Oxford University Press, Washington-1999
  • David L. Bevan, Paul Collier, Jan Willem Gunning, The Political Economy of Poverty, Equiti, and Growth: Nigeria and Indonesia, World Bank Oxford University Press, Washington-1999
  • Gender Inequality in Nigeria, Morolake Omonubi-McDonnell, Spectrum Books, Ibadan-2003
  • Gunnar J. Weimann, Islamic Criminal Law in Northern Nigeria: Politics, Religion, Judicial Practice, Amsterdam University Press, 2010
  • Goodluck Jonathan, The World is Our Stage: A Collection of Speeches Made at International Fora, Volume III, Nigeria-2014
  • Exploration of Africa: Emerging Nations (Nigeria), Daniel E. Harmon, Chelsea House Publishers, 2001, London
  • Usman A. Tar, The Politics of Neoliberal Democracy in Africa: State and Civil Society in Nigeria, Tauris Academic Studies, New York-2009
  • Falola, A. Mahadi, M. Uhomoibhi, U. Anyanwu, History of Nigeria-3, Longman Nigeria Plc, Lagos-2010
  • J. Lewis, Society, Schools and Progress in Nigeria, Pergamon Press, London-1978
  • Nigeria Beyond Divorce (Amalgamation in Perspective), Sam Momah, Safari Books, İbadan-2013
  • UNESC-NIGERIA: Cooperation in the Education Sector-1960-2013, Victor Benjie Owhotu, Fransa-2013
  • Ousmane Kane, Muslim Modernity in Postcolonial Nigeria, Brill Laiden, Boston-2003Exploration of Africa: Emerging Nations (Nigeria), Daniel E. Harmon, Chelsea House Publishers, 2001, London
  • We are All Guilty: The Nigerian Crisis, G. Oka Orewa, Spectrum Books, İbadan-2002

Makaleler

  • Bankole On, “Capacity Building an Brain Drain in Nigerian Universities”, Nigeria at 50: The Challenges of Nation Building, Ed: Olayemi Akinwumi, Mamman Musa Adamu, Patrick Ukase, Ahmedu Bello University Press, Zaria-2012
  • Safiya J. Garba, “The Impact of Colonialism on Nigerian Education and the Need for E-Learning Technique for Sustainable Development”, Journal of Educational and Social Research, Vol. 2 (7) October 2012

Raporlar

  • National Human Development Report 2018, Achieving Human Development in North East Nigeria, United Nations Development Programme (UNDP), Abuja, 2018

İnternet Kaynakları

Post Views: 4.461
Share.

Yazar Hakkında

Anadolu Ajansı, Abuja-Nijerya

Benzer Yazılar

Yoruma Kapalı