1884-85 yıllarında gerçekleşen Berlin Konferansı, Afrika’nın uluslararası ilişkiler odağında önemli bir yere sahip olduğu gösterir. Batı devletler arasında tek bir Afrika ülkesinin katılmadığı bu konferansta adeta kıtanın kaderi belirlenmiştir.[1] Sömürgecilik yıllarında Batılı ülkeler arasında güç dengesine yol açan Afrika, 21. yüzyılda üçüncü dünya ülkeleri başta olmak üzere küresel ölçekte bir rekabet alanına dönüştürülmektedir. Petrol ve gaz başta olmak üzere dünya enerji kaynakları azalmaktadır. Afrika, ciddi miktarda enerji kaynak rezervlerine sahip olan bir kıtadır. Sahel bölgesi, enerji kaynakları açısından kıtanın en zengin bölgelerinden biridir.
Sahel Bölgesi
ABD, Çin ve Avrupa ülkeleri, Sahel bölgesinde enerji kaynakları için mücadele etmektedir.[2] ABD Dışişleri Bakanlığı’nın hazırladığı bir raporda Sahel bölgesinin, 60 milyar varil petrol rezervi ile enerji kaynakları açısından Ortadoğu’dan çok daha önemli olduğu açıklanmıştır. Bu önemli hammadde rezervi, Sahel bölgesini emperyalist güçlerin jeo-stratejik açıdan hedefi haline getirmektedir.[3]
Muammar Kaddafi’nin çabalarıyla Sahel bölgesinin sahip olduğu bu hammadde kaynaklarından Afrika ve Afrikalılar faydalanacaktı. Fakat bu kaynakları sömürmek için emperyalist devletler 2011 yılında Kaddafi rejimini devirdiler. Libya rejimini devirene kadar Sahel bölgesi istikrarlıydı çünkü bölgenin güvenliği Kaddafi tarafından sağlanmaktaydı. Devrim sonrasında istikrarını kaybeden Sahel bölgesi, terör gruplarının barınağı haline dönüştü. Libya rejiminin devrilmesinden sonra güvenliğini kaybetmeye başlayan Sahel bölgesi, 2013 yılında Mali Cumhuriyeti’nde gerçekleşen askeri darbenin ardından kargaşa içerisine düşmüştür.
2017 yılının rakamlarına bakıldığında sadece Mali’de terör saldırıları sonucunda tahmini 716 kişi hayatını kaybetmiştir.[4] Bu sayının 2018 ve 2019 yılında daha da arttığı belirtilmektedir. En son 14 Mayıs 2019 tarihinde Nijer Cumhuriyeti’nde 50 asker hayatını kaybetti. Bu olayın öncesinde, 23 Mart 2019 tarihinde, Mali Cumhuriyeti’nin Ogossagu köyündeki bir terör saldırısı sonucunda 160 kişi hayatını kaybetti. Günümüz itibariyle Sahel bölgesi artık güvensiz bir coğrafya haline gelmiştir. Peki, Sahel bölgesinde aktörler kimler? Bu tedhiş yapıları, kim(ler) tarafından silahlandırılıyor? Neden Sahel bölgesi? Fransa ve ABD niçin bu bölgede askeri üslerini konuşlandırıyor? Sahel bölgesi, Afrika’nın yeni paylaşım konusu mudur? Bu analiz boyunca bu sorulara uluslararası ilişkileri teorilerinden realizme dayanarak yanıt aramaya çalışacağız.
Sahel Bölgesinde Fransız Askeri Varlığı ve Gerekçeleri
Fransa’nın Afrika’daki askeri varlığı, Kaynak: RFI[5]
Sahel bölgesi ülkeleri eski Fransız sömürgeleridir. Fransa, bu ülkelerdeki menfaatlerinden hiçbir zaman vazgeçmemiş ve diğer emperyalist ülkeler gibi enerji çıkarlarını korumak için bu bölgede her zaman askeri varlığını sürdürmüştür. Fransa, dekolonizasyon süreci ile birlikte Sahel bölgesi dahil olmak üzere sömürge ülkeleri ile çeşitli askeri anlaşmalar yaptı. Nijer, Burkina Faso ve Fildişi Sahili ülkelerinde askerleri bulunan Fransa, 1968 yılında Çad’da ilk askeri müdahalesini yaparak askerlerini konuşlandırdı, böylece Sahel bölgesi üzerindeki nüfuzunu takviye etti.[6] Fransa’nın stratejik olarak Sahel bölgesine tamamen egemen olması için Mali Cumhuriyeti önemli bir konumdadır. Bu yüzden 2013 yılında Fransa, Mali Cumhuriyeti’ne müdahale ederek Sahel bölgesindeki askeri varlığını güçlendirdi. En son 1960 yılında ülkenin ilk Cumhurbaşkanı Modibo Keita, Fransa’nın Mali’deki askeri varlığına son vermişti. Bu tarihten 2013 yılına kadar Fransa, Mali’de tekrar askeri olarak yer almak için her türlü yolu denemiştir. Bunun bir örneği ülke bütünlüğüne zarar vermek amacıyla Fransa’nın Tevârik (Tuareg) isyanını desteklemesidir.[7] Fransa’nın desteklemekte olduğu bu başkaldırı ve tedhiş örgütleri tarafından güvenliğini ve istikrarını kaybeden Mali Cumhuriyeti zor bir duruma düştü. Mali’nin başkentini hedefine koyan terör örgütlerinin ilerleyişini engellemek için dönemin Fransa Cumhurbaşkanı François Hollande, 2013 yılının Ocak ayında Malili meslektaşını, askeri müdahale yapılması için Fransa hükümetine bir mektup yazmaya davet etti. Müdahalenin uluslararası düzeyde meşru kılınması için Fransız hükümeti, Mali’yi Birleşmiş Milletler’e durumu açıklayan bir mektup yazdırmaya zorladı.
Fransa, kendisine yönelik yollanan mektubunun içeriğini değiştirerek Mali hükümetinden tekrar mektubun yenilemesini istedi. Zira bu müdahale ile Fransa hükümeti hem anlaşmaya varmadan önce müdahale talimatı verebilecek hem anlaşmaya aykırı davranabilecekti. Fransa, Mali hükümetinin onay vermesinden önce varolan statükoyu kullanarak Çad, Burkina Faso ve Fildişi’nden Mali’ye askeri sevkiyat yaparak 11 Ocak 2013 tarihinde operasyona başlamış çünkü müdahalenin başka bir nedeni vardı: Mali’de Fransız askerleri konuşlanması.[8] Bu sayede Ocak ayının sonlarına doğru Mali Cumhuriyeti’nde 4000 Fransız askeri konuşlanmıştı.
Fransa’nın Mali’nin kuzeyindeki Gao, Kidal ve Tessalit şehirlerinde, üç askeri üssü mevcuttur. Bu üslerle birlikte hem Nijer Cumhuriyeti’ndeki uranyum madeni, hem de Mali’nin Gao, Kidal ve Tessalit şehirlerindeki petrol ve uranyum araştırma ve çıkarma tesisleri güvenlik altına alınmaktadır. Fransa, bu çıkarları için vekâlet unsurları olan tedhiş ve bölücü grupları silahlandırarak Mali Cumhuriyeti’ni savaş alanına dönüştürmektedir.[9] Artık Sahel bölgesi, bölücü örgütler ve tedhiş grupları için insan, uyuşturucu ve silah kaçakçılığının bir merkezi konumundadır.
Bu örgütlerin silahlandırılmasının, bölgedeki aktörler aracılığıyla yapıldığı iddiadan öte bir gerçeklik haline dönüşmüştür. Zira 2013 yılında bölgede silah satışının arttığı belirtilmektedir. Aynı yılda Fransa’nın Afrika’ya silah satışının % 27’ye çıkarıldığı kaydedilmektedir. Tedhiş örgütlerin Sahel bölgesinde ortaya çıktığı bu dönemde Fransa’nın, 4 milyar euroluk silah satışı yaptığı bilinmektedir.[10] Alıcı ülkeler arasında Libya ve Mali gibi Sahel bölgesi ülkeleri bulunmaktadır.[11] Fransa, Sahel bölgesindeki askeri varlığını sürdürerek ve tedhiş örgütlerini destekleyerek kendisiyle rekabete girişen diğer süper güçlerin önünü kesme çabasındadır.[12]
Sahel Bölgesinde Enerji Rekabeti
Sahel bölgesi, 1950’lerin sonlarında Nijer’de uranyum, Cezayir’de petrol ve benzeri kaynakların tespit edilmesinin ardından jeostratejik açıdan önemli bir bölge konumuna gelmiştir. Nükleer silahlanma yarışının yaşandığı günümüzde, Sahel bölgesinin uranyum kaynakları emperyalist ülkeleri bu bölgeye çekmektedir. Nijer’de olduğu gibi Sahel bölgesinin çoğu ülkesinde uranyum rezervleri olduğu düşünülmektedir.[13] Dünya uranyum üretimi sıralamasında ilk dörtte[14] yer alan Nijer Cumhuriyeti’nde 1956 yıllarında uranyum keşfedilmiştir.[15]
60’lı yıllarda uranyum üretmeye başlayan Nijer’de başta Fransa olmak üzere İspanya, Kanada, Hindistan, Güney Afrika, Büyük Britanya ve Japonya gibi ülkelerin uranyum madenlerine ortak oldukları yahut araştırma çalışmaları sürdürdükleri kaydediliyor. Uranyum açısından zengin Sahel bölgesinde manganez, altın, petrol ve fosfat gibi diğer kaynakların da bulunduğu belirtiliyor.[16] Şu anda en az üç uranyum madenine sahip Nijer, emperyalist ülkeler tarafından rekabet alanına dönüştürüldü. Uranyum sektöründe Japonya % 25, Çin % 37 ile Azerlik madeninde ve Güney Kore % 10 ile Imoraren şirketinde ortaklık tesis ettiği kaydedilmektedir.[17]
Nijer’de uranyum üretimi açısından öne çıkan şirket, Fransız Areva şirketidir. Areva’nın uranyum ihracında illegal yolları tercih ettiği kaydediliyor. Dünya uranyum kurunda ton fiyatı 187 euro iken Fransız Areva şirketi, hukuksuz bir şekilde yıllar boyunca kur fiyatını sabitleyerek 42 euro olarak işleme sokmuştur. Yani dünya kuru fiyatının ¼’ü ülkede uranyumun, belirlenen kur fiyatı üzerinden alınması halinde Nijer’in kazancının, yılda en az 19 milyar euro olacağı düşünülüyor. Bu miktar, şu anda 6 milyar eurodur. Areva şirketi, Nijer’in uranyum üretimi yapan şirketlerinin çoğunda % 50 pay ile ortaktır ve buna rağmen Nijer vergi kanunlarına uymadığı öne sürülmektedir.
1968’de Nijer hükümeti ile anlaşma yapan Areva şirketinin kontrat süresi 75 yıllıktır.[18] Bu durum, Areva şirketinin 2043’e kadar üretim yapacağı anlamına gelmektir. 2011-2012 yıllarına gelindiğinde Areva şirketinin vergi kanunu, fiyat vs. ihlalleri nedeniyle Nijer hükümeti ile sorun yaşamaya başladığı bilinen bir gerçek. Dolayısıyla bu sürtüşmeyi iyi değerlendiren Çin gibi rekabetçi ülkeler de uranyum pazarına girdi. Böylece bağımsızlığın ilk yıllarında bugüne Nijer’in uranyum rezervlerinden faydalanan Fransa, diğer aktörlerin rekabeti ile karşı karşıya kalmaktadır. Bölgede rekabetçi devletlere karşı çıkarlarını korumaya yönelen Fransa, bölgeye hem askeri birliklerini konuşlandırmış hem de terör ve tedhiş örgütlerini dolaylı yollarla destekleyerek Sahel bölgesinin istikrarsızlaşmasının zeminini oluşturmuştur. Kendi çıkarlarını önceleyen Fransa, bölge güvenliğini garanti altına almak amacıyla askeri varlığını giderek güçlendirme yolunu tercih etse de bu tercih, çok tuhaf bir şekilde bölge istikrarını bozmayı hızlandırmaktadır.
Fransa ile ABD’nin askeri varlıkları bölge güvenliği yerine bölgede bir tehdit oluşturuyor çünkü bu üsler, terör örgütlerin hedefi oluyor.[19] Almanya, 2013 yılının sonlarında dış politikasında Afrika’yla özellikle Sahel bölgesiyle ilgilenmeye başladı. Bu döneme kadar yumuşak güç (insani yardım vs.) kullanan Almanya, 2013 yılından bu yana realist bir politika sergilemektedir. Bu süreç, 2013 yılında BM Barış Gücü kapsamında Alman askerlerinin (150) Mali Cumhuriyeti’ne sevkiyatıyla başladı. Günümüzde 889 askeri bulunan Almanya, bölgedeki güç dengesinde önemli konumdadır.[20] Bu bağlamda 2013 yılında Mali’ye askerlerini gönderen Almanlar, 2016 yılında Nijer’de askeri üs konuşlandırma müzakerelerine başladı. Bölgede nüfuzunu attırma politikası yürüten Berlin, bu askeri varlığıyla uranyum sektöründeki çıkarlarını garanti altına almaya çalışmaktadır. Çünkü “Urangeselschaft” adlı uranyum üretim şirketiyle Almanlar da Nijer’de uranyum üretmeye başlamıştır.
Nijer Cumhuriyeti, göç stratejisi açısından da geçiş güzergâhı olarak önemli bir konumdadır. Almanya başta olmak üzere AB ülkeleri, Sahel bölgesinden yasa dışı göçü önleme politikasını, Nijer üzerinden yürütmektedir. AB, 2016 yıllarında Nijer’e 50 milyar[21] (Batı Frangı) fon ayırarak, dış göçü önleme projesini finanse etmiştir. AB, güvenlik açısından Sahel bölgesi ülkelerini desteklemeyi kendi çıkarlarının muhafazası için sürdürmektedir. Sahel bölgesinde teröre karşı mücadele etmek ve güvenlik sağlamak amacıyla “G5 Sahel Örgütü[22]”ne, Fransa ve Almanya başta olmak üzere AB tarafından finansal destek sağlandı[23]. AB, EUTM adlı finansal destek ve Barış gücü operasyonuyla Sahel bölgesi özellikle Mali’de jeostratejik bir politika yürütmektedir. Bu gelişmelere bakıldığı zaman Sahel bölgesinde ABD-Çin-AB güç dengesinin ivme kazandığı görülmektedir. Uluslararası ilişkilerde devletler çıkar çerçevesinde hareket eder ve buna göre düzen kurmayı hedefler. Bu ilişkiler aynı zamanda savaşın gölgesinde gerçekleşir. Aktörler, aralarında güvenlik ve çıkarları için sert gücü (silahlı kuvvetler-ordu) kullanırlar. Şu an dolaylı olarak Sahel bölgesindeki var olan gelişmeler bu yöne doğru gidiyor mu?[24] Bölgede bölücü ve terör grupları, aktörler tarafından destekleniyor. Bu farklı gruplar aracılığıyla birbirlerine karşı sert güç kartını aktif hale getirdikleri aşikâr. Bu bağlamda 2011 yılında Çin’in ortağı olduğu bir uranyum madenine gerçekleştirilen terör saldırısı nasıl okunmalıdır?[25] Çin-Rusya ile ABD-AB bloğu arasındaki var olan rekabet süreci, Afrika’ya mı taşınmaktadır? Aktörlerin kendi çıkarlarını korunması, uluslararası ilişkilerin temel prensibi ise bu süreç nasıl algılanmalıdır?[26]
Çin’in Azerlik’teki uranyum madeni: Nijer [27]
Sahel bölgesinde Çin Halk Cumhuriyeti
Çin’in Sahel bölgesi ülkeleriyle ilişkileri, 1990 yılının sonlarından itibaren yoğunlaşmaya başlamıştır. Bu dönemde Çin’in Maden ve Jeoloji Bakanı Zhu Xun’un Nijer’i ziyareti, bu bakımdan bir milat oluşmuştur. Çin-Nijer ilişkileri, Pekin yönetiminin 1996’da petrol ve 2008’de uranyum araştırma çalışmalarına başlamasıyla olumlu bir ivme kazanmıştır. Batılı ülkeler, 2001-2006 yılları arasındaki yaptırımlarla Nijer’e ekonomik yardımları durdurmuştu. Çin bu durumu fırsata çevirerek Nijer üzerindeki etkinliğini arttırmıştır. 2010 yılında darbeye uğramadan önce dönemin Nijer Cumhurbaşkanı Mamadou Tandja, petrol ve uranyum sektörlerinde üretim yapmak üzere Çinlilere birçok ayrıcalık vermişti.[28]
Çinli China National Nuclear Coorporation firması, 2007 yılında uranyum araştırma lisansı aldıktan sonra, 2011 yılında % 37 ortak pay ile Azerlik madeninde uranyum üretmeye başlamıştır. 300 milyon ABD doları civarında yatırımı ile Çinliler, senede 700 ton üretim yapan Azerlik madeninin yıllık üretimini, 2021 yılında 5 bin tona çıkaracaklarını söyledi.[29] Çin, günümüzde farklı nedenlerle durumu biraz sarsılmış olsa da 2014 yılı itibariyle Nijer pazarındaki en büyük ticari aktör olarak öne çıkmaktaydı.[30] 2016 yılında Çin’in Nijer’e ihracat hacmi 101 milyon 30 bin ABD doları, Nijer’in Çin’e ihracat hacmi ise 125 milyon 814 bin ABD doları değerindeydi.[31] Nijer’in Çin’e ihracatının büyük kısmı uranyumdan oluşmaktadır. Çin, Azerlik madeninde 300 milyon dolardan fazla yatırımı ile Fransız Areva şirketinin elinden alınarak uranyum üretimini kontrol altına almak adına büyük bir adım atmıştır. Nijer’deki uranyum kaynaklarının, Çin’in uranyum sektörüne hâkim olmasında büyük rol oynadığı bilinmektedir.
Çinliler uranyum sektöründe faaliyet gösterdikleri gibi petrol sektöründe de çok aktiftir. Çin’in Sahel bölgesindeki petrol araştırmalarına, 2003 yılında Nijer’in Ténére bölgesinde başladığı kaydediliyor.[32] Aynı yıllarda Nijer hükümeti ile anlaşmaya varan Çinli CNPC (China National Petroleum Corporation) şirketi, petrol sektöründe 5 milyon ABD doları değerinde yatırım yaptığı biliniyor. Çinli bu şirket, Agadem şehrinde % 60 ortak pay ile 2012 yılında Zinder petrol rafineri tesisinde üretim başladı.[33] Bu rafinerinin yıllık petrol üretimi 1 milyon ton olacağı söylenmişti.
Çin’in bölgedeki varlığını güçlendirmesi, Fransa ve ABD gibi aktörleri ciddi bir şekilde rahatsız etmeye başladı. Çinlileri caydırmak amacıyla 2007 yılında Fransa’nın desteklediği Nijer Cumhuriyeti’ndeki tedhiş örgütü tarafından bir saldırı düzenlenmiş ve 4 Nijerli asker hayatını kaybetmiştir.[34] Sonuç olarak Çin-Fransız rekabetinin, Nijer Cumhuriyeti ve Sahel bölgesi açısından güvenliği tehdit ettiği söylenebilir.
Nijer’de petrol sektöründe aktif olan Çinlilerin Çad Cumhuriyeti’nde petrol alanında yatırımları da vardır. Çin, 2015 yılında Çad’da rafineri, altyapı ve petrol alanlarında yatırımlarını yoğunlaştırmıştır. Bu tarihlerde Çin’in Çad’da toplam 33 firması bulunuyordu. Aynı dönemlerde Çinliler, enerji alanında (5,12 milyar) ve madencilik sektöründe (620 milyon) ABD dolar değerinde yatırım yaptığı kaydediliyor.[35] Genel olarak bakıldığında Çin, Fransa ve ABD’nin, bölgedeki baş aktörler olduğu görülmektedir.
ABD’nin Nijer’deki Üssü
ABD’nin Sahel Bölgesi Stratejisi
Sahel bölgesi dahil olmak üzere Sahraaltı Afrika, stratejik ve ekonomik açıdan ABD için önemli bir bölgedir. Bölgede dekolonizasyonun başlamasıyla birlikte ABD Dışişleri Bakanlığı bünyesinde Afrika kıtası ile ilgili bir birim kurulmuştur.[36] Dekolonizasyonun ilk dönemlerinde Afrika konusunda çok müdahaleci olmayan ABD, 1960 ve 1975 yıllarında SCCB’nin önünü kesmek için Kongo, Angola, Mozambik ve Namibya gibi ülkelere dolaylı olarak destek sağladı.[37] Böylece Afrika’ya ABD-Sovyetler arasındaki Soğuk Savaş rekabeti taşındı.
2000 yılına kadar Sahraaltı Afrika’da izolasyonist bir politika yürüten ABD, 2002 yılında Cibuti’de askeri bir üs kurarak bölgeye realist bir perspektiften bakmaya başlamıştır. Kıtanın enerji ve petrol rezervlerine göz diken ABD, çok uluslu firmalarıyla Afrika ülkelerine yönelik ekonomik kalkınma programları başlatmıştır. Bu kalkınma programlarında Sahel bölgesi ülkeleri de hedeflenmiştir. Böylece ABD, Sahel bölgesinde Fransa ve Çin gibi güçlü devletlerle rekabete girişerek yeni bir Soğuk Savaş içerisine girmiştir.
ABD, Sahel bölgesindeki enerji kaynaklarını, kendisinin Ortadoğu’daki bağımlılığını azaltacak bir alternatif olarak görmektedir.[38] ABD’nin Sahel bölgesi stratejisinde Nijer Cumhuriyeti önemli bir konumdadır. Boko Haram ve Mağrip el-Kaidesi gibi terör örgütlerine karşı mücadele etmek için Nijer’i jeostratejik bir ülke olarak görülmektedir. ABD Nijer’deki dron üssü üzerinden Sahel bölgesindeki Fransız askeri operasyonları denetlemektedir. Zira Nijer, boş bırakılmayacak kadar enerji kaynakları (petrol, uranyum) açısından zengin bir ülkedir.
Terörle mücadele gerekçesiyle ABD, 2002 yılında Pan-Sahel Initiative adlı bir girişimi hayata geçirmiştir. Bu programla birlikte Nijer başta olmak üzere, diğer Sahel bölgesi ülkeleri, Mali, Moritanya ve Çad’a, askeri ve finansal açıdan yardım edilmesi planlanmaktaydı. 2002 yılından bu yana Sahel bölgesi gittikçe güvensiz bir bölge haline gelmektedir. Bu durumu, Pan-Sahel Initiative girişiminin başarılı olmadığını göstermektedir.[39] Günümüz itibariyle ABD tarafından bu ülkelere yönelik askeri eğitim ve teçhizat finansman desteği yapılmasına rağmen bölge güvenliği sağlanamamaktadır.
2005 yılında Pentagon’un öncülüğünde bütün Sahraaltı Afrika ülkelerini kapsayacak Pan-Sahel Initiative girişimi genişletilmiştir. Bu girişimiyle sadece Sahel bölgesi ülkeleri değil Sahraaltı ülkelerine askeri finans ve eğitim desteği verilecektir. ABD’nin bu bölgedeki varlığının temeli, Nijer’in Agadez şehrinde yoğunlaşmış vaziyettedir.[40] Savaş ve gözlemleme dronları (MQ-9) bulunan askeri üste minimum 800 askerin bulunduğu kaydedilmektedir.[41] Bölgede nüfuzunu arttırmaya çabalayan ABD, Nijer’e ve Moritanya’ya telefon dinleme ve gözlemleme uyduları yerleştirmiştir. ABD’nin, Nijer’deki askeri üssünün konuşlandırılmasına 100 milyon dolar civarında para harcadığı bilinmektedir.[42] Amerika’nın Sahel bölgesindeki realist politikası, enerji çıkarlarını temin etmekle birlikte Çin ve Fransa gibi rakiplerin önünü kesmeye yöneliktir. Fransa ve ABD, zaman zaman askeri işbirliği yapmayı hedefleseler de ABD’nin Sahel bölgesindeki varlığı, Fransa’yı kendi çıkarlarını korumaya itmektedir. Bölgede müttefikleri farklı olan bu iki güçlü devletin politikaları da rekabetçidir. Genel olarak bakıldığında ABD’nin, askeri eğitimi ve finansmanlarıyla bölgede diğer aktörlere nazaran daha güçlü olduğu söylenebilir.
KAYNAKÇA
Alassane S. Abdourahimoune, A quoi sert les bases militaires occidentales au Niger?, https://www.investigaction.net/fr/a-quoi-servent-les-bases-militaires-occidentales-au-niger/, 27.5.2019.
Antoine Franconi, Julien Joo et İddé Zibo, Plan mineral de la republique du niger, https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/40/054/40054904.pdf?r=1&r=1, 27.5.2019.
Aurélie rossignol, ces pays en guerre à qui la france vend des armes, http://www.leparisien.fr/politique/ces-pays-en-guerre-a-qui-la-france-vend-des-armes-26-03-2018-7630269.php, 18.5.2019.
Abdelhalim Ghazli, la stratégie sécuritaire américaine au sahel, P: 100, https://www.academia.edu/26519413/La_strat%C3%A9gie_s%C3%A9curitaire_am%C3%A9ricaine_au_Sahel, 23.5.2019.
Buisiness İnsider, one uranium mine in Niger says a lot about China’s huge neclear-power ambitions, https://www.businessinsider.com/niger-uranium-mine-and-nuclear-china-2015-10, 27.5.2019.
Christine de Gemeaux, La conference de Berlin, 1885, https://www.herodote.net/Textes/berlin-1885.pdf, 28.5.2019.
Denis Tull, La coopération Franco-Allemande au Sahel: conséquence et perspectives du “tourrant africain de l’Allemagne” 2017: 7, İRSEM, no: 45, Paris.
Diagne Roland Fodé, Otages, Areva, total, africom: les enjeux cachés d’une occupation militaire au sahel, https://www.mondialisation.ca/otages-areva-total-africom-les-enjeux-cach-s-d-une-occupation-militaire-du-sahel/22420, 20.5.2019.
Daniel Flynn, Geert deClercq, dossier special: la lutte d’uranium par areva et le niger, https://www.reuters.com/article/us-niger-areva-specialreport/special-report-areva-and-nigers-uranium-fight-idUSBREA140AA20140205, 19.5.2019.
Frédéric Leriche, La politique Africaine des Etat-Unis: une mise en perspectives, 2003: 11-15, CAIRN.INFO, no: 207.
Daniel Flynn, Geert deClercq, dossier special: la lutte d’uranium par areva et le niger, https://www.reuters.com/article/us-niger-areva-specialreport/special-report-areva-and-nigers-uranium-fight-idUSBREA140AA20140205, 19.5.2019.
Ginette Pallier, l’uranium du niger, 198: 1, https://www.persee.fr/doc/caoum_0373-5834_1984_num_37_146_3104, 27.5.2019.
Jean-Yves Haine, L’endiguement renforcé: les politique de sécurité de la France et des Etats-Unis en Afrique, 2016: 19, https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/files/note_jyh_ocppc-ifri_fr.pdf, 23.5.2019.
Jean-Charles Sanintonge, Bataille de l’Uranium, https://www.sortirdunucleaire.org/La-bataille-de-l-uranium-p-25, 18.5.2019.
Jean-Pierre Cabestan, la presence chinoise au sahel: le cas du Niger et du Tchad, 2017: 4, table ronde no 17/24 de ‘observatoire stratégique et politique de la chine, cycle 2017-2018.
Jean-Pierre Cabestan, Beijing’s going out’ strategy and belt and road intiative in the sahel: the case of China’s growing presence in Niger, 2018: 4, Journal of Contemporary China.
Jean-Pierre Cabestan, la presence chinoise au sahel: le cas du Niger et du Tchad, 2017: 4, table ronde no 17/24 de ‘observatoire stratégique et politique de la chine, cycle 2017-2018.
Liu Yiyu, CNNC begins trials at uranium mine in Niger, http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2011-03/24/content_12220006.htm, 18.5.2019.
Le monde.fr, Pourquoi les Etats-Unis ont fait du Niger leur tête de pont en Afrique, https://www.lemonde.fr/afrique/article/2017/10/25/pourquoi-les-etats-unis-ont-fait-du-niger-leur-tete-de-pont-en-afrique_5205803_3212.html#uWwTmFHhjR4cDxsc.99, 23.5.2019.
Lemans Constance, l’opération Limoussin (1969-1971): première intervention française au Tchad depuis son indépendance, http://archives.ecpad.fr/wp-content/uploads/2014/07/2014_07_Operation-Limousin_Tchad_Dossier.pdf, 21.5.2019.
Le monde éditorial, le sahel une question européenne, https://www.lemonde.fr/idees/article/2017/08/29/le-sahel-une-question-europeenne_5177960_3232.html, 27.5.2019.
Mathieu olivier, quel pays africains est le plus gros acheteur d’armes françaises, https://www.jeuneafrique.com/466863/politique/quel-pays-africain-est-le-plus-gros-acheteur-darmes-francaises/, 18.5.2019.
Pierre Magnan, Mali: 2017 est l’année la plus meurtriere du mandt d’İBK, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/mali/mali-2017-est-l-annee-la-plus-meurtriere-du-mandat-d-ibk_3055519.html, 21.5.2019.
Pierre Magnan, révélation sur la base américiane de drone au niger, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/politique-africaine/revelations-sur-la-base-americaine-de-drones-au-niger_3054737.html, 20.5.2019.
Sahel: les ressources minières et énergétiques attisent les convoitises, https://www.alterinfo.net/Sahel-les-ressources-minieres-et-energetique-attisent-les-convoitises_a79101.html, 21.5.2019.
World nuclear association, Uranium in niger, http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/niger.aspx, 18.5.2019.
DİPNOTLAR
[1] Christine de Gemeaux, La conference de Berlin, 1885, https://www.herodote.net/Textes/berlin-1885.pdf, 28.5.2019.
[2] Sahel: les ressources minières et énergétiques attisent les convoitises, https://www.alterinfo.net/Sahel-les-ressources-minieres-et-energetique-attisent-les-convoitises_a79101.html, 21.5.2019.
[3] Diagne Roland Fodé, Otages, Areva, total, africom: les enjeux cachés d’une occupation militaire au sahel, https://www.mondialisation.ca/otages-areva-total-africom-les-enjeux-cach-s-d-une-occupation-militaire-du-sahel/22420, 20.5.2019.
[4] Pierre Magnan, Mali: 2017 est l’année la plus meurtriere du mandt d’İBK, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/mali/mali-2017-est-l-annee-la-plus-meurtriere-du-mandat-d-ibk_3055519.html, 21.5.2019.
[5] Rfi Afrique, http://www.rfi.fr/afrique/20140217-infographie-mouvements-forces-militaires-francaises-afrique, 27.5.2019.
[6] Lemans Constance, l’opération Limoussin (1969-1971): première intervention française au Tchad depuis son indépendance, http://archives.ecpad.fr/wp-content/uploads/2014/07/2014_07_Operation-Limousin_Tchad_Dossier.pdf, 21.5.2019.
[7] Francis Simons, Au Mali,l’étrange alliance de la France avec les Touagregs du Mali, https://www.nouvelobs.com/rue89/rue89-afrique/20130211.RUE3171/au-mali-l-etrange-alliance-de-la-france-avec-les-touaregs-du-mnla.html, 27.5.2019.
[8] Jean-Yves Haine, L’endiguement renforcé: les politique de sécurité de la France et des Etats-Unis en Afrique, 2016: 19, https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/files/note_jyh_ocppc-ifri_fr.pdf, 23.5.2019.
[9] Jean-Charles Sanintonge, Bataille de l’Uranium, https://www.sortirdunucleaire.org/La-bataille-de-l-uranium-p-25, 18.5.2019.
[10] Mathieu olivier, quel pays africains est le plus gros acheteur d’armes françaises, https://www.jeuneafrique.com/466863/politique/quel-pays-africain-est-le-plus-gros-acheteur-darmes-francaises/, 18.5.2019.
[11] aurélie rossignol, ces pays en guerre à qui la france vend des armes, http://www.leparisien.fr/politique/ces-pays-en-guerre-a-qui-la-france-vend-des-armes-26-03-2018-7630269.php, 18.5.2019.
[12] Jean-Pierre Cabestan, la presence chinoise au sahel: le cas du Niger et du Tchad, 2017: 4, table ronde no 17/24 de ‘observatoire stratégique et politique de la chine, cycle 2017-2018.
[13] Alassane S. Abdourahimoune, A quoi sert les bases militaires occidentales au Niger?, https://www.investigaction.net/fr/a-quoi-servent-les-bases-militaires-occidentales-au-niger/, 27.5.2019.
[14] Monde Afrique, Mines d’uranium: la France n’a pas d’interet a ce que le conflit malien s’étende au Niger, https://www.lemonde.fr/afrique/article/2013/01/30/mines-d-uranium-la-france-n-a-pas-interet-a-ce-que-le-conflit-malien-s-etende-au-niger_1825026_3212.html, 27.5.219.
[15] Ginette Pallier, l’uranium du niger, 198: 1, https://www.persee.fr/doc/caoum_0373-5834_1984_num_37_146_3104, 27.5.2019.
[16] Antoine Franconi, Julien Joo et İddé Zibo, Plan mineral de la republique du niger, https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/40/054/40054904.pdf?r=1&r=1, 27.5.2019.
[17] World nuclear association, Uranium in niger, http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/niger.aspx, 18.5.2019.
[18] Diagne Roland Fodé, Otages, Areva, total, Africom: les enjeux cachés d’une occupation militaire du sahel, https://www.mondialisation.ca/otages-areva-total-africom-les-enjeux-cach-s-d-une-occupation-militaire-du-sahel/22420, 20.5.2019.
[19] Daniel Flynn, Geert deClercq, dossier special: la lutte d’uranium par areva et le niger, https://www.reuters.com/article/us-niger-areva-specialreport/special-report-areva-and-nigers-uranium-fight-idUSBREA140AA20140205, 19.5.2019.
[20] Denis Tull, La coopération Franco-Allemande au Sahel: conséquence et perspectives du “tourrant africain de l’Allemagne” 2017: 7, İRSEM, no: 45, Paris.
[21] Alassane S. Abdourahimoune, A quoi sert les bases militaires occidentales au Niger?, https://www.investigaction.net/fr/a-quoi-servent-les-bases-militaires-occidentales-au-niger/, 27.5.2019.
[22] Bölgede güvenlik sağlamak amacıyla ve Fransa’nın inisiyatifinde kurulan bu örgütün üye ülker: Mali, Moritanya, Njer, Burkina Faso ve Çad ülkeleridir.
[23] Le monde éditorial, le sahel une question européenne, https://www.lemonde.fr/idees/article/2017/08/29/le-sahel-une-question-europeenne_5177960_3232.html, 27.5.2019.
[24] Jean-JacquesRoche, Théories des realtion internationales, 2001: 21, Editions Montchrestien, E.J.A, Paris.
[25] Daniel Flynn, Geert deClercq, dossier special: la lutte d’uranium par areva et le niger, https://www.reuters.com/article/us-niger-areva-specialreport/special-report-areva-and-nigers-uranium-fight-idUSBREA140AA20140205, 19.5.2019.
[26]Jean-JacquesRoche, e.g.e, 27.
[27] Buisiness İnsider, one uranium mine in Niger says a lot about China’s huge neclear-power ambitions, https://www.businessinsider.com/niger-uranium-mine-and-nuclear-china-2015-10, 27.5.2019.
[28] Jean-Pierre Cabestan, Beijing’s going out’ strategy and belt and road intiative in the sahel: the case of China’s growing presence in Niger, 2018: 4, Journal of Contemporary China
[29] Liu Yiyu, CNNC begins trials at uranium mine in Niger, http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2011-03/24/content_12220006.htm, 18.5.2019.
[30] Jean-Pierre Cabestan, la presence chinoise au sahel: le cas du Niger et du Tchad, 2017: 4, table ronde no 17/24 de ‘observatoire stratégique et politique de la chine, cycle 2017-2018.
[31] Jean-Pierre Cabestan, e.g.e, 4.
[32] Jean-Pierre Cabestan, e.g.e, 2018: 5-6.
[33] Frenh.Peopledaily, FCSA: le Niger un prefinancement chinois de 4 milliards de dollars pour le projet petrolier Agadem II, http://french.peopledaily.com.cn/Afrique/n3/2018/0907/c96852-9498392.html, 27.5.2019.
[34] Jean-Pierre Cabestan, e.g.e, 2018: 5.
[35] Jean-Pierre Cabestan, e.g.e, 2017: 4.
[36] ABD Dış Ilişkiler Bakanlığında Afrika ile ilgili bir Sekreterlik kuruldu. Bu birimde Afrika ile ilgili gelişmeler takip edilecekti.
[37] Frédéric Leriche, La politique Africaine des Etat-Unis: une mise en perspectives, 2003: 11-15, cairn.info, no: 207.
[38] Abdelhalim Ghazli, la stratégie sécuritaire américaine au sahel, P: 100, https://www.academia.edu/26519413/La_strat%C3%A9gie_s%C3%A9curitaire_am%C3%A9ricaine_au_Sahel, 23.5.2019
[39] Le monde Afrique, Pourquoi les Etats-Unis ont fait du Niger leur tête de pont en Afrique, https://www.lemonde.fr/afrique/article/2017/10/25/pourquoi-les-etats-unis-ont-fait-du-niger-leur-tete-de-pont-en-afrique_5205803_3212.html#uWwTmFHhjR4cDxsc.99, 23.5.2019.
[40] Pierre Magnan, révélation sur la base américiane de drone au niger, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/politique-africaine/revelations-sur-la-base-americaine-de-drones-au-niger_3054737.html 20.5.2019.
[41] Le monde Afrique, Pourquoi les Etats-Unis ont fait du Niger leur tête de pont en Afrique, https://www.lemonde.fr/afrique/article/2017/10/25/pourquoi-les-etats-unis-ont-fait-du-niger-leur-tete-de-pont-en-afrique_5205803_3212.html#uWwTmFHhjR4cDxsc.99, 23.5.2019.
[42] Pierre Magnan, révélation sur la base américiane de drone au niger, https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/politique-africaine/revelations-sur-la-base-americaine-de-drones-au-niger_3054737.html, 20.5.2019.
