Birleşmiş Milletler verilerine göre “En Az Gelişmiş Ülkeler” kategorisinde yer alan 33 Afrika ülkesinden biri olan Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti’nde geçtiğimiz günlerde yaşanan bir siyasî-ekonomik kriz ülkeyi bir anda dünya gündemine taşıdı. Ekonomik olarak büyüme hedefleri olan Tanzanya’da gayrisafi yurtiçi hasılanın önemli bir kısmını tarım sektörü oluşturmaktadır. Tanzanya’daki toplam iş gücünün % 70’e yakını tarım sektöründe çalışmaktadır.[1] Ağırlıklı olarak tarıma dayalı olan Tanzanya ekonomisinin en önemli ihracat kalemlerini başta % 15 ile kahve daha sonra ise pamuk, baharat, ayçiçeği, tütün, şeker, çay ve kaju oluşturmaktadır.[2] Analimizin temel konusunu oluşturan kaju, Tanzanya’da en çok üretilen tarım ürünlerinden biridir.[3] 2013 yılında 189.545 dolarlık kaju ihracatı gerçekleştiren Tanzanya, 2014’te bu rakamı 394.213 dolara taşımış, 2015’te ise 251.479 dolarlık kaju ihracatı gerçekleştirmiştir.[4]
Oldukça farklı din, dil ve etnik gruba sahip olan Tanzanya’da “kurulduğu tarihten bu yana iç savaş, soykırım ve askerî darbe” olmamıştır. Afrika’da “demokrasi geleneği açısından” en gelişmiş ülkelerin başını çeken Tanzanya, “siyasî alanda sahip olduğu istikrar ve barışçıl siyasî ortamıyla Doğu Afrika Boynuzu ülkeleri arasında” oldukça istikrarlı bir konuma sahiptir.[5] Fakat geçtiğimiz günlerde Tanzanya’da meydana gelen “kaju krizi” Tanzanya ordusunun müdahalesini gündeme getirmiştir. Dünya’nın en kaliteli kaju üreticilerinden biri olan Tanzanya’da çok büyük ve lezzetli kajular üretilmektedir.[6]
Geçtiğimiz günlerde Tanzanya’da yaşanan “kaju krizi” ülke gündemine oturmuştur. “Kaju krizinin” temel sebebi tüccarların, kaju üreticilerinin ürettikleri ürünleri vaat ettikleri fiyatın altında almak istemelerinden kaynaklanmaktadır. Kaju üreticilerinin emeğini adeta hiçe sayarak ucuz fiyata kaju alarak uluslararası pazara ürün satmak isteyen tüccarlar bu noktada hem çiftçi ve üreticileri hem de Tanzanya ekonomisini zora sokmaktadırlar. Tanzanya’da geçtiğimiz yıllarda da yaşanan kaju krizi sırasında çeşitli toplumsal eylemler ve protesto gösterileri düzenleyen kaju üreticilerinin gösterileri sırasında 20 ev yakılmıştı. 2013’te yaşanan protestoların sebebi de günümüz “kaju krizi”nde olduğu gibi tüccarların, üreticilerle uzlaşılan fiyatın altında ödeme yapmasıydı. Fakat ekonomik yapısı iş gücü ve insan emeğine dayalı olan Tanzanya’nın karar alıcı mekanizmaları halkın ve üreticinin hukukunu gözetmek adına çeşitli uygulamalar gerçekleştirebilmeyi başarmıştır.[7]
Tanzanya’da meydana gelen “kaju krizi”, ülkenin siyasî ve ekonomik ortamını etkileyecektir. Tanzanya Cumhurbaşkanı John Magufuli, “kaju krizi” nedeniyle Tarım Bakanı Charlez Tizeba ile Ticaret ve Yatırım Bakanı Charles Mwijage’yi görevden almıştır. Söz konusu bakanların görevine son veren Magufuli, bu durumu telafi etmek için iki yeni bakan ve dört bakan yardımcısı atamıştır. Ayrıca Tanzanya Kaju Kurulu (CBT) lağvedilmiş ve kurulun başkanlığına atanması gerçekleştirilen Anna Abdallah’ın ataması geri çekilmiştir. Aynı zamanda konuyla ilgili olarak “orduyu görevlendirme” tehdidinde bulunan Magufuli, kaju tüccarlarına, çiftçilerden ürünleri belirlenen fiyatlardan almaları için 19 Kasım 2018 pazartesi gününe kadar süre tanımıştır. Magufuli eğer belirlenen şartlar sağlanmazsa, kaju ürünlerinin toplanması için onlarca askerî kamyon göndereceğini ifade etmiştir. Tanzanya’nın başlıca döviz girdilerinden biri olan kaju tarımı ile uğraşan üreticiler haftalardır tüccarların verdiği fiyatların çok az olduğunu söyleyerek ellerindeki ürünleri satmayı reddetmişlerdir. “Tüccar kapitalizmi” karşısında Tanzanyalı çiftçi ve üreticilerin hakkını savunan Magufuli, “tüccarları binlerce çiftçiyi kazıklamakla suçladı” ve kaju fiyatlarının kilo başına 1.3 dolar yükseltilmesi için talimat verdi.[8] Bakalım önümüzdeki günlerde Tanzanya’daki siyasî- ekonomik gerginlikler son bulacak mı? Yoksa bu durum yerini yeni bir siyasî-askerî gerginliğe mi bırakacak? Takipçisiyiz…
DİPNOTLAR
[1] “Tanzanya’nın Ekonomisi”, T.C Dışişleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/tanzanya-ekonomisi.tr.mfa (Erişim tarihi: 12.11.2018). İlgili olarak ayrıca bkz. (“Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti Ülke Künyesi”, T.C Dışişleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/tanzanya-kunyesi.tr.mfa (Erişim tarihi: 12.11.2018).
[2] “Afrika Ülke Raporları: Tanzanya’nın Ekonomik ve Siyasal Yapısı”, Erciyes Üniversitesi Afrika Ekonomik ve Sosyal Uygulama ve Araştırma Merkezi (AFESAM), s. 10; “Tanzanya Ülke Raporu”, Konya Ticaret Odası, Dış Ticaret Müdürlüğü, Ocak 2017.
[3] “Tanzanya Ülke Bülteni”, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), Temmuz 2014, s. 4.
[4] “Tanzanya Ülke Raporu”, a.g.e.
[5] “Tanzanya’nın Siyasi Görünümü”, T.C Dışişleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/tanzanya-siyasi-gorunumu.tr.mfa (Erişim tarihi: 12.11.2018).
[6] Dünya Bankası’nın Tanzanya’daki kaju sektörü ile ilgili yayınladığı rapor hakkında bkz. (Donald Mitchell, “Tanzania’s Cashew Sector: Constraints and Challenges in a Global Environment”, Africa Region Working Paper Series No: 70, June 2004).
[7] Konuyla ilgili olarak bkz. (Kadir Caner Doğan, “Tanzanya Ombudsmanı: Yapısal- Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 4, Yıl: 2014, ss. 143- 152).
[8] “Tanzanya’de kaju fıstığı krizi: Ordu göreve çağrılabilir”, BBC News, 12.11.2018, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-46169601 (Erişim tarihi: 13.11.2018). Türk basınında yer alan haberler için bkz. (“Tanzanya’da kaju fıstığı krizinde ordu devreye girdi”, Cumhuriyet, 13.11.2018, http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/ekonomi/1139244/Tanzanya_da_kaju_fistigi_krizinde_ordu_devreye_girdi.html (Erişim tarihi: 13.11.2018); “Tanzanya’da kaju krizi: Ordu teyakkuzda”, Karar, 11.11.2018, http://www.karar.com/dunya-haberleri/tanzanyada-kaju-krizi-ordu-teyakkuzda-1027247 (Erişim tarihi: 13.11.2018); “Kaju fıstığı krizi: Ordu göreve çağrılabilir”, Milli Gazete, https://www.milligazete.com.tr/haber/1746618/kaju-fistigi-krizi-ordu-goreve-cagirilabilir (Erişim tarihi: 13.11.2018); “Tanzanya’da kaju krizi”, Sözcü, 12.11.2018, https://www.sozcu.com.tr/2018/ekonomi/tanzanyada-kaju-krizi-2732439/ (Erişim tarihi: 12.11.2018); “Tanzanya’da kaju krizi”, Yeni Şafak, 12.11.2018, https://www.yenisafak.com/dunya/tanzanyada-kaju-krizi-3408203 (Erişim tarihi: 13.11.2018)). Şu hususu ifade etmek gerekir ki, Türk basınında yer alan haberlerin tamamı BBC üzerinden kamuoyuna aktarılmıştır. Bu noktada Afrika’daki basın- yayın- iletişim kaynaklarının Türkiye’ye doğrudan değil de Avrupa üzerinden ulaşması, Türk kamuoyunun Afrika’yı yanlış tanımasına sebebiyet vermektedir. Bu hususun üzerinde durulması ve Türkiye- Afrika arasında yerinde ve doğrudan haberciliğe dayalı ortak bir iletişim ağı kurulmalıdır. Afrika’daki kaju piyasasının bir kısmının İngiliz, Fransız ve Portekiz gibi Avrupalı ülkelere ait ortaklıklara ve çok uluslu şirketlerin tekelinde olduğunu biliyoruz. Tanzanya’daki tarım uygulamalarının ve kooperatiflerin İngiliz sömürgeciliği döneminde hayata geçirildiği (Paul Thangata, Smallholder Cahew Business Model in Tanzania: Lessons from the Tandahimba Newala Cooperative Union (TANECU) Ltd., Panafrican Farmers Organisation (PAF), p. 7) ve sömürgecilerin bundan büyük oranda pay alarak ekonomik kazanımlarda bulunduklarını göz önünde bulundurduğumuzda, bu noktada Tanzanya’daki “tüccar-çiftçi-devlet” gerginliği üçgeninde başka bir yerlere mi dikkat çekilmek istenmektedir sorusunu sormamız gerekmektedir. Fakat oldukça önemli bir tavır sergileyen Magufuli’yi burada takdir etmek gerekir. Yerli üreticisine sahip çıkan Magufili, tarım işçilerini uluslararası rekabet piyasasında ezilmemelerini sağlamıştır. Tanzanya’daki söz konusu durumdan ders çıkarmak ve Türkiye’deki fındık üreticileriyle ilgili bir takım inisiyatiflerde bulunmak oldukça önemlidir.
