Afrika’nın finans sektöründeki çok uluslu batılı şirketlerin hâkimiyeti, 20. yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. 2000’li yılların başından itibaren Afrika ülkelerinin petrol üretimi ve yatırımlarının artarak ekonominin çeşitlenmesiyle beraber ekonomiler önemli büyüme performansı yakalamışlardır. Afrika ülkelerinin ekonomilerinin büyümesiyle beraber finans sektörü özellikle de bankacılık piyasası bu gelişmelere duyarsız kal(a)mamıştır. Bu gelişme bankacılık sektöründe kırılma noktası olmuş, Afrikalı aktörler daha görünür hale gelmiştir. Bankacılıkta Afrika merkezli bankaların sayısı gittikçe artmakta ve pazarda söz sahibi olmaya başlamışlardır. Sektörün eski liderleri olan yabancı bankaların egemenliği kırılmış ve yeni çıkan/kurulan yerel bankacılık gruplarına sahnede yer vermek zorunda kalmışlardır. Bazı bankalar birtakım zorluklardan/engellemelerden dolayı fazla bölgeye ulaşamamış olsalar da bazıları ise hem ortak diller hem de devlet destekleriyle ulusal pazarları aşıp kıtanın geniş pazarlarına ulaşabilmişlerdir. Bunların başında Nijerya, Fas, Kenya ve Güney Afrika merkezli bankalar gelmektedir.[1] Son yıllarda en çok Fas menşeli bankalar dikkat çekmektedir. Afrika’da finans lideri olmayı arzulayan Fas hızlı bir şekilde geniş pazarlara erişmiş ve sektörün en önemli aktörleri arasında kendini konumlandırmayı başarabilmiştir.[2]
Fas Bankalarına Kısa Bir Bakış
Afrika’nın en büyük finans merkezi olmayı hedefleyen Fas’ın, kıtanın en önemli finans pazarlarından biri olduğu gerçektir. Finansta en büyük payı bankalara aittir. Güney Afrika, Mısır, Nijerya’dan sonra gelir bakımından Afrika’nın dördüncü en büyük bankacılık pazarıdır.[3] Aktiflik bakımından geniş bir yelpazeye sahip olan Fas’ın bankacılık sektörü, 2014’te toplam aktifi GSYH’nin % 125’e tekabül etmekteydi.[4] Ülkede bankacılık ile ilgili mevzuatların diğer ülkelere oranla daha gelişmiş olması, sektörün büyümesi ve bugünkü olgunluk seviyesine ulaşmasında katkıda bulunmuştur. Ülkede 5 kamu, 7 yabancı sermayeli ve 7 yerli sermayeli ticari banka ve 5 katılım bankası ile beraber 24 banka mevcuttur.[5] Ancak pazarın üçte ikisi 3 dev banka tarafından kontrol edilmektedir. Bunlar Attijari Wafi Bank, BCP ve BMCE. Bu dev bankalar sadece iç pazarda değil Afrika’nın en önemli bankaları arasına girmiş ve ülke bankacılığının kıtaya yayılmasında çok büyük rol oynamaktadırlar.
2008’den itibaren Fas gerçek anlamda Afrika’da genişleme/açılma politikasını yoğun bir şekilde hissettirmeye başladı. İç bankacılık pazarının olgunluğa ulaşması, piyasada fazla rekabetin bulunması, bankacılık sektörünün fazla büyüme imkânı olmaması ve karlılığın da düşmesi Fas bankalarını, devlet desteğiyle büyük potansiyel arz eden Afrika pazarına girmeye itmiştir. Bunun yanında kıtada Fas menşeli bankaların faaliyet gösterdikleri ülkelerde o bölgelerdeki yatırımlarını artırma etkisi bulunması da başlıca nedenler arasında sayılmaktadır. Kıtada banka hesabı olan nüfus oranının çok düşük olması ve her sene yüksek büyüme performansı gösteren ekonomilerde bankacılık sektörünün büyük bir potansiyeli olması sektörün gelişimi bakımından önemli bir örnektir. Geçtiğimiz on yılda, Fas’ın en büyük üç bankası uluslararası operasyonlarını ciddi bir şekilde genişletti. 2005 öncesi Gine, Tunus ve Orta Afrika Cumhuriyeti dışında Faslı bankaların Afrika’da etkinliği hissedilmemekteydi.
2005’ten bu yana, ülkenin en büyük bankacılık grubu Attijari Wafa Bank (AWB), Batı Afrika ve Kuzey Afrika’de ana bankacılık aktörlerinden biri olma tutkusuyla bir dizi satın alma operasyonları başlattı. İlk başta Attijariwafa Bank, Banque du Sud’u devraldı ve Attijari Wafa Tunisie’yı kurarak Tunus pazarına girdi. 2007’de Senegal’de Attijari Wafa Senegal’ı kurulmuş ve aynı yıl Mimran adlı Fransız sermayeli grubundan CBAO grubun hissesinin % 79,15’ı satın alarak Batı ve Orta Afrika’daki pazara girmeyi başarmıştır. 2008’de Banque International du Mali’yi ve Moritanya’daki BNP Paribas’yı devralıp bölgedeki varlığını pekiştirdi. 2009’da Gabon, Fildişi Sahili, Kongo ve Senegal’e kadar geniş bir varlığa sahip olan Fransız grubu Credit Agricole’u satın aldı.[6] En son Barclays Bank Egypte’ı satın almasıyla birlikte etkinliğini Mısır’da da genişletti. AWB tek başına Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMAO) ve Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (CEMAC) ülkeleri, Tunus, Mısır, Moritanya ile beraber 17 Afrika ülkesinde de mevcuttur.[7]
Afrika’da en geniş pazara ulaşmış olan banka, ülkenin ikinci bankası BMCE’dir. İlk olarak 2003’te Senegal, 2006’de Tunus daha sonra ise BDM bankasının ortaklığına girerek Mali pazarına girmiştir. 2008 yılında diğer AWB’de olduğu gibi önemli bir satın alma operasyonu gerçekleşmiştir. Söz konusu yılda % 35 payı ile Bank of Africa Group’un ortaklığına katılmış, 2014’te payını % 73’e çıkartarak grubun kontrolünü ele almıştır. Bu vesile ile BMCE bankası hem batı ve doğu Afrika hem de Madagaskar’a kadar faaliyetler göstermekte ve Afrika’da faaliyet alanını 20 ülkeye genişletmiştir. Böylelikle Fas’ın en fazla ülkede faaliyet gösteren bankası unvanını almıştır.
BCP bankasına gelindiğinde ise Fas dışında, operasyonlarını Afrika’ya genişleten ilk bankadır. 1990 yılında Fas ve Orta Afrika Cumhuriyeti arasındaki ekonomik ve finansal ilişkiyi geliştirmek için bir anlaşma sağlandıktan sonra Banque Populaire Maroco-Centrafricain kurulmuştur.[8] Aynı bağlamda bir sonraki yılda Gine Cumhuriyeti’nde BCP bankası açılmıştır. 2012’de Atlantis Financial Group’un % 68,46’sını satın alarak hisselerdeki kontrolü ele almış ve Atlantic International Business Holding’i kurmuştur. Bu sayede Batı Afrika’daki 12 ülkede büyük bir pazara sahip olmuştur.[9]
Bugün Afrika genelinde Faslı bankalar 34 ülkede faaliyet göstermektedir.[10] Kıtanın her bölgesinde mevcut ve bulundukları pazarda liderler masasına oturmayı başarabilmişler.
Fas Bankalarının Başarı Sırrı
Bankacılık alanında yeterli tecrübeye sahip Fas bankaları 2008’den bu yana büyük başarılara imza atmışlardır. Bu macera sırasında Fas’ın merkez bankası olan Bank-Al-Maghrib’in (BAM) önemli destekleri olmuştur. Ülkeyi bölgesel ve uluslararası bir finans merkezi yapmayı amaçlayan BAM sadece desteklemekle kalmadı aynı zamanda Fas bankalarının faaliyetlerini Afrika’ya genişletmesinde yol gösterici ve koordinasyon görevi üstlendi. Fas Merkez Bankası, Afrika’da faaliyet gösteren bankalarla koordinasyon sağlamak için Afrika Komitesi’ni ihdas ederek, yılda 2 kez hem yönetim hem de teknik düzeyde toplantılar düzenlemektedir. Bunun karşılığında BAM bu bankalara garantörlük yapmaktadır. Özellikle Attijari Wafa Bank, BCP ve BMCE ile ev sahipliği yapan ülke arasında çeşitli anlaşmalar imzalanırken BAM, garantörlük yapmıştır. Ayrıca BAM, Fas bankalarını yabancı bankalardaki çoğunluk hisselerini almaya da teşvik etmektedir. Bunun sayesinde Fas bankaları 2008’den bu yana büyük batılı bankaların (BOA, Atlantis Financial, Barclays…) ortaklığına girmiş ve aşamalı olarak çoğunluk hisseleri almayı başarabilmiştir. Fas Merkez Bankası’nın yanı sıra hükümet de Fas bankalarının önünü açmaktadır. Bu bankaların faaliyet gösterdikleri ülkelerin çoğunda, Fas hükümeti ile İki Taraflı Mutabakat Zaptı (MOU) imzalaması bir tesadüf değildir.[11] Fas bankalarının bir başka gücü ise kendi tecrübe ve becerileridir. Batmakta olan bankaları satın aldıktan sonra bu bankaları pazar lideri haline dönüştürme kabiliyeti olduğunu da söyleyebiliriz. Bunun en somut kanıtı, Tunus’taki Banque du Sud örneğidir. Bugün Attijari Wafa Tunisie (Eski Banque du Sud) Tunus’un üçüncü büyük bankasıdır.
Peki, Fas Bankalarının Afrika’daki Etkinliği Fas Ekonomisine Ne Kazandırıyor?
2010’dan itibaren Fas ekonomisi, devletin esasen büyük bankaları aracılığıyla, yürüttüğü Afrika’ya açılım politikasının meyvesini toplamaya başlamıştır. Son yıllarda Fas bankalarının gerçekleştirdikleri büyümenin önemli bir kısmı Afrika’daki kuruluşlarına dayanmaktadır. Bankaların iç pazardan elde ettikleri gelirlerin büyümesinde hız kaybederken Afrika’daki gelir her yıl gittikçe artmaktadır. 2017 yılında Afrika’da faaliyet gösteren üç bankanın toplam ana banka geliri içindeki oranı % 27 dolayındadır.[12] 2018’in ilk çeyreğinde Fas’ın en büyük iki bankası AWB ve BMCE bankalarının toplam gelirlerinde Afrika’daki operasyonlarının payı % 34’e çıkmıştır.[13] Bu oran her sene artıyor ve daha da artması beklenmektedir. Bankaların diğer Afrika ülkelerindeki gelirlerinin en büyük kısmı, ortalama % 6 büyüme gösteren, Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMOA) ülkelerinden gelmektedir. Ayrıca bankalar etkin oldukları Fildişi Sahili gibi ülkelerde kalkınma planlarını hükümetle iş birliği içinde yapmaktadırlar. Mesela AWB Fildişi Sahili’nde hükümetin 2013-2015 kalkınma planı için bütçe açığı finansmanının yanı sıra proje finansmanı ile ilgili 4 konvansiyon imzalamıştır. Aynı şekilde BCP de yaklaşık 205 milyon ABD doları dolayında Afrika’da sosyo-ekonomik projeler için 5 konvansiyon imzaladı.[14]
Fas bankalarının Afrika’daki varlığıyla sadece ülkenin bankacılık sektörüne yarar sağlamamakla birlikte son yıllarda Afrika’daki Fas yatırımları ve ticaretinin artmasını kolaylaştırmıştır. 2008-2015 yılları arasında 1,7 milyar ABD dolarlık yatırım gerçekleştirerek kıtanın ikinci en büyük Afrikalı yatırımcılarındandır. Bankacılık sektörü dışında telekomünikasyon, inşaat, sigortacılık, tarım, enerji, tekstil gibi sektörler ile de öne çıkmaktadır. Yatırımların yanında ticaret de artmış ve Afrika ülkeleri ile olan dış ticareti fazla vermektedir. 2008-2016 arasında ticaret hacmi ortalama % 9 artış göstermiştir.[15] En büyük ticaret partneri Batı Afrika ülkeleri olmakla birlikte son yıllarda Doğu Afrika ülkeleriyle de ticari ilişkileri önem kazanmaktadır. Aynı zaman diliminde o bölgeyle olan ticaret hacmi her yıl ortalama % 28 artmıştır.
Sonuç Yerine
Afrika’nın en büyükler ligine girme vizyonu olan Fas, Afrika’nın potansiyelini erken kavrayarak harekete geçmiştir. Bu süreçte Kral VI. Muhammed’in tahta geçmesiyle başlamıştır. Kıtadaki birçok ülkeyle aynı din, dil, tarih ve coğrafyayı paylaşması yanında önemli kültürel bağları olması Afrika’nın birçok ülkesinde yatırım yapmasını kolaylaştırmıştır. Özellikle bankacılık sektöründeki yatırımları devletin desteği ve teşviki ile mümkün olmuştur. Bugün kıtada Güney Afrika ve Nijerya ile beraber sektörün liderleri arasına girmiştir. Bu sektör diğer yatırımları da tetiklemiş ve ticareti de artırmıştır. Son yıllarda Fas kıta ülkeleri ile ilişkileri daha da ileri götürmek adına diplomatik kanalı devreye sokmuş, bu kapsamda Kral VI. Muhammed Afrika ülkelerine ziyaretlerini çoğaltmıştır. 2017’de Afrika Birliği’ne dönüşü yapmış ve hatta Afrika’nın en kapsamlı ekonomik entegrasyonuna sahip Batı Afrika Ülkeleri Ekonomik Topluluğu’na (ECOWAS) üyelik başvurusunda bulunmuştur. Fas’ın bu topluluğa katılması birçok ticaret ve yatırım engelinin kalkmasına neden olacaktır. Fakat üye olmasına dair henüz bir sinyal görünmemektedir.
Not: Bu analizi hazırlarken şu soruyu kendime sormadan edemedim: “Biz biliyoruz ki, Türkiye Afrika insanına her daim kazandırmıştır ki bankacılık sektöründe de yer alması kıta halklarının elini ziyadesiyle güçlendirecektir. Hal böyle iken Türkiye, Afrika’da bankacılık sektörüne girmek ve sahada elini güçlendirmek noktasında neyi bekliyor?”
DİPNOTLAR
[1] Adoum Doutoum, Nassir Mahamat. «L’intégration du secteur bancaire turc sur le marché africain est-elle envisageable?», Afrika Araştırmacıları Derneği (AFAM), 4 août 2018. https://www.afam.org.tr/lintegration-du-secteur-bancaire-turc-sur-le-marche-africain-est-elle-envisageable/.
[2] «Banque : Le Maroc, 4e en Afrique». L’Economiste, 1 mars 2018. https://www.leconomiste.com/flash-infos/banque-le-maroc-4e-en-afrique.
[3] MATIN, L. O., LE. (s. d.). Le Matin – Le secteur bancaire marocain, 4eme en Afrique en termes de revenus. https://lematin.ma/express/2018/secteur-bancaire-marocain-4eme-afrique-termes-revenus/288217.html
[4] IMF. (2015). Morocco : The Sub-Saharan Expansion of Moroccan Banks: Challenges and Opportunities (No. IMF Country Report No. 15/106). Washington, D.C. April 2015: International Monetary Fund.
[5] Structure du système bancaire, Bank AlMaghrib, http://www.bkam.ma/Supervision-bancaire/Structure-du-systeme-bancaire/Structure-du-systeme-bancaire
[6] Attijariwafa Bank consolide ses positions. (2010, avril 28), Jeune Afrique https://www.jeuneafrique.com/30573/economie/attijariwafa-bank-consolide-ses-positions/
[7] Banques Marocaines: les chiffres confirment le pari africain gagnant. (2017, octobre 8). http://afrique.le360.ma/maroc/economie/2017/10/08/15622-banques-marocaines-les-chiffres-confirment-le-pari-africain-gagnant-15622
[8] Filiale. (s. d.). Groupe Banque Populaire
http://www.gbp.ma/Presentation/Pages/Filiale.aspx?IdFiliale=12
[9] Bkz. 4
[10] Diop, M. (2016, novembre 5). Banques & assurances: une présence marocaine dans 32 pays africains. Le360 Afrique
http://afrique.le360.ma/maroc/economie/2016/11/06/7254-banques-assurances-une-presence-marocaine-dans-32-pays-africains-7254
[11] Bkz. 4.
[12] Banques Marocaines: les chiffres confirment le pari africain gagnant. (2017, octobre 8). http://afrique.le360.ma/maroc/economie/2017/10/08/15622-banques-marocaines-les-chiffres-confirment-le-pari-africain-gagnant-15622
[13] Banques marocaines: poids croissant des filiales africaines dans les résultats. (2018, octobre 7). http://afrique.le360.ma/maroc/economie/2018/10/08/23297-banques-marocaines-poids-croissant-des-filiales-africaines-dans-les-resultats-23297
[14] Maroc-Afrique : Les banques marocaines en support. (2017, août 3). https://www.lereporter.ma/zoom/maroc-afrique-les-banques-marocaines-en-support/
[15] Maroc : un solide plan d’affaires en Afrique. (2017, novembre 2). https://www.jeuneafrique.com/mag/485124/economie/maroc-un-solide-plan-daffaires-en-afrique/
